زهرا وجدانی: ژاپن و چین دو کشور آسیایی که تا چند دهه پیش در فهرست آلودهترین کشورهای جهان قرار داشتند، امروز به الگوهایی بینالمللی در مدیریت و مهار آلودگی هوا تبدیل شدهاند. این دو کشور که روزگاری با مهدودهای سمی، غلظتهای خفهکننده ذرات معلق، آلودگی صنعتی بیسابقه و بحرانهای جدی سلامت عمومی مواجه بودند اکنون با اجرای مجموعهای از سیاستهای علمی، قانونگذاری سختگیرانه، توسعه فناوریهای پاک و مشارکت عمومی به یکی از پاکترین و کنترلشدهترین فضاهای زیستمحیطی در جهان دست یافتهاند.
در این گزارش با تکیه بر تجربههای تاریخی، دادههای معتبر بینالمللی و تحلیل سیاستهای زیستمحیطی به بررسی این موضوع میپردازیم که چگونه این کشورها مسیر خود را از آلودگی شدید به سمت هوای سالم تغییر دادند و در پایان این تجربهها را با وضعیت کنونی ایران مقایسه خواهیم کرد.
ژاپن از معجزه اقتصادی آلوده تا پیشگام پاکسازی هوا
بحران دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰؛ زمانی که ژاپن خفه میشد: در دهههای پس از جنگ جهانی دوم ژاپن با صنعتیسازی سریع و گسترش کارخانههای فولاد، پتروشیمی، سیمان و نیروگاههای زغالسنگی به یکی از آلودهترین کشورهای جهان تبدیل شد. مناطقی مانند یاکایچی (Yokkaichi) به نماد مرگ سفید مشهور شدند. بیماریهای شناختهشدهای همچون آسم یاکایچی، بیماری میناماتا و ایتای ایتای در اثر آلودگیهای صنعتی شدید به وجود آمدند و پیامدهای گستردهای بر سلامت عمومی گذاشتند.
در همین دوره گزارشهای بیمارستانی نشان میداد میزان مرگومیر تنفسی تا چند برابر میانگین جهانی افزایش یافته است. سازمان جهانی بهداشت بارها وضعیت ژاپن را یکی از بدترین نمونههای آلودگی صنعتی تاریخ معرفی کرده بود.
قانون اساسی زیستمحیطی و معجزه پاکسازی
ژاپن در واکنش به بحران بین سالهای ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۱ بستهای کمنظیر از قوانین را تصویب کرد که بسیاری از پژوهشگران آن را یکی از قویترین نظامهای قانونی زیستمحیطی جهان میدانند. مهمترین آنها عبارت بودند از:
• قانون کنترل آلودگی هوا (۱۹۶۸)
• قانون اقدامات ویژه برای مناطق آلوده (۱۹۷۰)
• ایجاد آژانس محیطزیست ژاپن (۱۹۷۱)
• اعمال سیستم مسئولیت مطلق برای صنایع آلاینده به این معنی که هر صنعت بدون نیاز به اثبات تقصیر مجبور به جبران خسارت میشد.
اجرای سختگیرانه و نظارت دقیق
ژاپن سیستم نظارتی چندلایهای ایجاد کرد که شامل: پایش مداوم آنلاین آلایندهها، نصب فیلترهای الکترواستاتیک و اسکرابرهای پیشرفته، استانداردهای سخت برای اگزوز خودروها (ULEV و سپس استانداردهای پاکتر)، سرمایهگذاری در انرژی هستهای، خورشیدی و بادی برای کاهش مصرف زغالسنگ بود.
براساس گزارش آژانس همکاری بینالمللی ژاپن (JICA) با انجام این اقدامات سطح دیاکسید گوگرد در مناطق صنعتی ژاپن بین ۱۹۷۱ تا ۱۹۸۰ حدود ۷۵٪ کاهش یافت.
فناور محور بودن رمز موفقیت ژاپن
ژاپن با توسعه و صادرات فناوریهای کنترل آلایندگی نه تنها مشکل داخلی را حل کرد بلکه به یکی از بزرگترین ارائهدهندگان تکنولوژی زیستمحیطی بدل شد.
این کشور با تولید فیلترهای CATL برای نیروگاهها، محفظههای بازچرخاندن گازهای دودکش (FGD)، خودروهای هیبریدی تویوتا (Prius)، سیستمهای مدیریت هوشمند مصرف سوخت انقلابی در جهان پاک ایجاد کرد.
بر اساس گزارش آژانس بینالمللی انرژی، ژاپن تا سال ۲۰۲۰ توانست بیش از ۶۰٪ نیروگاههای فسیلی خود را به سیستمهای کنترل آلایندگی مجهز کند و وابستگی به زغالسنگ را کاهش دهد.
بحران مهدود پکن؛ زنگ خطر جهانی
تا اوایل دهه ۲۰۱۰ چین رکورددار آلودگی هوا در جهان بود. شهرهایی مانند پکن، هاربین و تیانجین در برخی روزها به عدد شاخص کیفیت هوا (AQI) بیش از ۵۰۰ میرسیدند؛ سطحی که کارشناسان آن را نزدیکشدن به وضعیت غیرقابلتنفس توصیف میکردند.
در سال ۲۰۱۳ پکن شاهد یکی از بدترین مهدودهای تاریخ خود بود که به هوای آخرالزمانی (Airpocalypse) مشهور شد. این بحران نقطهای بود که دولت چین تصمیم گرفت سیاست محیطزیستی خود را بهطور بنیادین تغییر دهد.
طرح جنگ با آلودگی در چین؛ بزرگترین برنامه محیطزیستی تاریخ
چین در سال ۲۰۱۳ «طرح ملی اقدام برای هوای پاک» را آغاز کرد که شامل:
• تعطیلی بیش از ۳۰ هزار کارخانه آلاینده غیر استاندارد
• جایگزینی ۲۵۰ هزار دیگ زغالسنگ با گاز طبیعی یا انرژی خورشیدی
• سرمایهگذاری بیش از ۳۴۰ میلیارد دلار در پروژههای کنترل آلودگی هوا
• استانداردهای سختگیرانه یورو ۶ برای خودروها
• ایجاد بزرگترین ناوگان خودروهای برقی جهان
• گسترش انرژی تجدیدپذیر به بیش از ۱۰۰۰ گیگاوات تا ۲۰۲۳
بهگزارش دانشگاه تسینگهوا و برنامه محیطزیست سازمان ملل میانگین بل اجرای این برنامهها غلظت PM۲.۵ در چین بین سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۰ حدود ۴۰٪ کاهش یافت.
انقلاب انرژیهای نوین در چین
چین امروزه بزرگترین تولیدکننده پنل خورشیدی در جهان، بزرگترین تولیدکننده توربین بادی، بزرگترین تولیدکننده باتریهای لیتیوم یون و بزرگترین کاربر خودروهای برقی با بیش از ۱۴ میلیون دستگاه است.
به گفته گزارش آژانس انرژیهای تجدیدپذیر، چین تنها در سال ۲۰۲۲ به اندازه کل جهان در سال ۲۰۱۹ نیروگاه خورشیدی نصب کرده است.
فناوری پایش و کنترل هوشمند
چین یک شبکه ملی شامل بیش از ۱۵۰۰ ایستگاه پایش آلایندگی دارد که دادهها را در هر ثانیه به صورت آنلاین به سیستم دولتی ارسال میکنند.
این سیستم به دولت اجازه میدهد:
• آلایندگی هر کارخانه را در لحظه ردیابی کند
• جریمههای میلیاردی برای تخلف ثبت کند
• کارخانههای آلاینده را بلافاصله تعطیل کند
بر اساس دادههای وزارت محیطزیست چین تنها در سال ۲۰۱۹ بیش از ۶۰ هزار واحد صنعتی به دلیل تخلف زیستمحیطی جریمه شدند.
مشارکت عمومی در چین و ژاپن
در هر دو کشور نام برده شده مردم نقش کلیدی در موفقیت سیاستها داشتند:
• استفاده گسترده از حملونقل عمومی
• افزایش شهرنشینی پایدار
• فشار اجتماعی برای مسئولیتپذیری صنایع
• آموزش محیطزیستی در مدارس
در ژاپن مفهوم Mottainai (پرهیز از هدررفت) و در چین کمپینهای گسترده رسانهای باعث تغییر رفتار مردم شد.
ژاپن و چین امروز در چه وضعیتی هستند؟
براساس گزارشهای بینالمللی:
• ژاپن جزو ۱۰ کشور با هوای بسیار پاک در بین اقتصادهای بزرگ است.
• چین طی ده سال گذشته بزرگترین کاهش آلودگی هوا در جهان را ثبت کرده است. شهرهایی مانند پکن که زمانی نماد آلودگی بودند، امروز بیش از ۸۰٪ روزهای سال هوای قابل قبول دارند.
این تحولات نتیجه قوانین سخت، فناوری پیشرفته، مشارکت مردمی و اراده سیاسی مداوم است.
مقایسه با ایران؛ چرا هنوز موفق نشدهایم؟
ایران در سالهای اخیر به گفته گزارشهای داخلی و بینالمللی جزو کشورهای با کیفیت هوای بسیار نامطلوب شناخته شده است. شهرهایی مانند تهران، اهواز، اراک، اصفهان و تبریز هر سال دهها روز در وضعیت اضطرار قرار میگیرند.
دلایل اصلی آن را میتوان به: جابجایی سوختها با کیفیت بسیار پایین (بهویژه مازوت)، فرسودگی ناوگان حملونقل (میانگین عمر خودروها بالای ۲۰ سال)، عدم اجرای واقعی قوانین و نبود نظارت هوشمند، نبود زیرساخت حملونقل پاک، رشد صنایع آلاینده بدون فناوری کنترل، ضعف انرژیهای تجدیدپذیر (کمتر از ۱٪ سبد انرژی کشور) اشاره کرد.
ظرفیتهای فناورانه ایران؛ توانایی بالا، اجرا پایین
ایران برخلاف تصور عمومی، توانایی علمی و فناورانه بسیار بالایی در زمینه توسعه فناوریهای مرتبط با کنترل و کاهش آلودگی هوا دارد. کشور در دو دهه گذشته با رشد شرکتهای دانشبنیان، مراکز نوآوری و توسعه فناوریهای نو مانند نانو، بیوتکنولوژی، شیمی سبز و مواد پیشرفته به یکی از قطبهای علمی منطقه تبدیل شده است.
بر اساس گزارشهای بینالمللی:
• ایران جزو پنج کشور برتر دنیا در تولید علم نانو است.
• بیش از ۸۰۰ شرکت دانشبنیان در حوزه محیطزیست، انرژی، مواد و فناوری پاک فعال هستند.
• دانشگاههای ایرانی در حوزه کاتالیستهای پیشرفته، فیلترهای نانویی، سنسورهای پایش آلودگی و سامانههای تصفیه صنعتی تولیدات قابل رقابت در سطح جهانی دارند.
• پژوهشگران ایرانی توانستهاند فناوریهایی مانند فیلترهای نانوالیافی، جاذبهای پیشرفته گازهای سمی و سیستمهای بهینهساز مصرف سوخت را بومیسازی کنند؛ فناوریهایی که در ژاپن و چین از ستونهای اصلی کاهش آلودگی بودهاند.
چرا با وجود این ظرفیتها اجرای عملی انجام نمیشود؟
با وجود این توان علمی و دانش فنی ایران هنوز نتوانسته این ظرفیتها را تبدیل به اقدامات گسترده و سیستماتیک برای کاهش آلودگی هوا کند. یکی از بزرگترین دلایل این موضوع چندلایه و مرتبط با ساختار مدیریتی است:
۱. مشکلات ساختاری و برووکراسی: یکی از بزرگترین موانع توسعه فناوری در ایران بروکراسی سنگین و غیرهوشمند است. شرکتهای دانشبنیان و تیمهای پژوهشی برای ارائه راهکارهای عملیاتی مانند:
• فیلترهای صنعتی پیشرفته
• سیستمهای پایش آنلاین آلودگی
• تجهیزات حذف آلایندههای نیروگاهی
• فناوریهای کاهش مصرف سوخت
• سامانههای تصفیه هوا در محیطهای شهری
با مسیرهای طولانی و پیچیده اداری مواجه میشوند. مجوزها، استعلامها، استانداردها و فرآیندهای ورود به بازار غالبا زمانبر و گاه غیرقابل پیشبینی هستند. این در حالی است که در چین و ژاپن دولت به عنوان مشتری اصلی فناوریهای پاک عمل کرد، اما در ایران بسیاری از دستگاهها همچنان ترجیح میدهند از راهحلهای قدیمی، وارداتی یا غیرعلمی استفاده کنند.
۲. خلا قانونی و نبود الزام اجرایی: یکی از تفاوتهای بزرگ ایران با کشورهایی مثل چین و ژاپن نبود قوانین الزامآور و قابل اجرا است. در ایران صنایع بزرگ به نصب تجهیزات کنترل آلایندگی ملزم نیستند. استانداردهای آلایندگی بارها تغییر میکند و ضمانت اجرایی ندارد. بخش خصوصی انگیزه مالی یا قانونی جدی برای استفاده از فناوری پاک ندارد. حتی فناوریهای بومی که آماده اجرا هستند، به دلیل نبود سفارشدهنده رسمی روی زمین باقی میمانند.
در مقابل چین و ژاپن قانون را بهطور سختگیرانه و بدون استثنا اجرا کردند و صنایع مجبور به استفاده از فناوریهای کنترل آلایندگی شدند؛ همین اجبار موتور نوآوری را روشن کرد.
۳. ضعف در پیوند صنعت و دانشگاه: اگرچه ایران از نظر علمی جایگاه بالایی دارد، اما ارتباط میان صنعت و دانشگاه سیستماتیک، هدفمند و پایدار نیست.
پژوهشهای دانشگاهی در حوزه محیطزیست معمولا به گزارش علمی، مقاله، نمونه آزمایشگاهی محدود میماند و کمتر وارد مرحله تجاریسازی و بهرهبرداری ملی میشود. این شکاف عمیق سبب شده فناوریهای آماده و اثباتشدهای که توانایی کاهش آلودگی را دارند هیچگاه به مرحله نهایی اجرا نرسند.
ایران چه پتانسیلهایی برای جبران عقبماندگی دارد؟
اگرچه ایران مشکلات ساختاری دارد، اما از نظر نیروی انسانی، دانش علمی، زیرساخت پژوهشی و ظرفیت فناورانه توان تبدیلشدن به یک کشور پیشرو در مدیریت آلودگی هوا را دارد. ظرفیتهای کلیدی عبارتاند از:
• شبکه گسترده شرکتهای دانشبنیان محیطزیستی
• توان بالای دانشگاهها در حوزه مواد پیشرفته و نانو
• امکان تولید داخلی فیلترهای صنعتی و نیروگاهی
• تجربه ساخت سنسورهای دقیق پایش آلودگی
• ظرفیت ساخت خودروهای کممصرف و هیبریدی
• توان بالای مهندسان ایرانی در طراحی سیستمهای انرژی پاک
ایران از نظر دانش و فناوری کمبودی ندارد؛ آنچه کمبود دارد اراده اجرایی، سیاستگذاری سختگیرانه، پیوند میان صنعت و علم و حذف بروکراسی مزاحم است.
چه چیزهایی را از چین و ژاپن میتوان آموخت؟
بر اساس تجربه دو کشور، اقدامات ضروری ایران عبارتاند از:
الف) اصلاح ساختار قانونی
• تصویب قوانین سختگیرانه بدون استثنا
• مسئولیتپذیری کامل صنایع آلاینده
• ایجاد دادگاههای تخصصی محیطزیست
ب) توسعه انرژی پاک
• سرمایهگذاری جدی در خورشیدی و بادی
• خروج تدریجی از مازوت و گازوئیل
ج) نوسازی ناوگان حملونقل
• برقیسازی تاکسیها و اتوبوسها
• استانداردهای سخت برای خودروهای تولید داخل
د) ایجاد شبکه ملی پایش آنلاین
• سنجش لحظهای آلایندهها
• تعطیلی فوری واحدهای متخلف
هـ) مشارکت مردم
• فرهنگسازی
• توسعه حملونقل عمومی
• کاهش وابستگی به خودرو شخصی
تجربه ژاپن و چین ثابت میکند که هیچ کشوری محکوم به زندگی در هوای آلوده نیست؛ حتی کشورهایی که روزی در اوج بحران قرار داشتند، توانستند با سیاستگذاری علمی، اجرای بدون استثنا، سرمایهگذاری در فناوریهای پاک و مشارکت مسئولانه مردم به نقطهای برسند که امروز الگوی جهانی در مدیریت آلودگی هوا باشند. ژاپن با قوانین سختگیرانه و تکیه بر فناوریهای صنعتی پیشرفته و چین با بزرگترین برنامه پاکسازی تاریخ و انقلاب انرژیهای تجدیدپذیر عملا نشان دادند که مقابله با آلودگی هوا هنگامی موفق میشود که اراده سیاسی، علم و مردم همراستا عمل کنند.
ایران نیز از نظر ظرفیت علمی و فناورانه چیزی کم ندارد. نخبگان ایرانی، شرکتهای دانشبنیان، توان بالای کشور در حوزه نانو، مهندسان کارآزموده و زیرساخت دانشگاهی قوی نشان میدهد که چالش آلودگی هوا در ایران، چالشی فناورانه نیست؛ بلکه چالشی اجرایی و مدیریتی است. در کشوری که توان ساخت فیلترهای نانویی، سنسورهای پایش لحظهای، سامانههای حذف آلایندههای صنعتی و فناوریهای خودروهای پاک را دارد، ادامه بحران آلودگی هوا تنها نتیجه بروکراسی فرساینده، نبود الزام قانونی، ضعف نظارت و فاصله صنعت از علم است.
درس چین و ژاپن برای ایران روشن است: تا زمانی که قانونگذاری سختگیرانه، نظارت بیتعارف، حمایت واقعی از فناوری بومی و نوسازی حملونقل عمومی در صدر اولویتها قرار نگیرد آلودگی هوا نه تنها کاهش نمییابد بلکه هزینههای انسانی، درمانی، اقتصادی و زیستمحیطی آن هر سال بیشتر خواهد شد.
اکنون ایران در نقطهای قرار دارد که میتواند مسیر این کشورها را تکرار کند و حتی در برخی حوزهها پیشی بگیرد، اما این تنها در صورتی ممکن است که تصمیمگیریهای بزرگ، شجاعانه و علمی جایگزین محافظهکاری و تعلل شود؛ و حالا پرسش اصلی که نمیتوان از آن گریخت این است:
وقتی علم، فناوری و راهحلهای آماده در اختیارمان هست، آیا اراده، همبستگی و شجاعت لازم برای اجرای آن را خواهیم داشت؟
انتهای پیام/
مسئولیت این خبر با سایت منبع و جامعه ورزشی آفتاب نو در قبال آن مسئولیتی ندارد. خواهشمندیم در صورت وجود هرگونه مشکل در محتوای آن، در نظرات همین خبر گزارش دهید تا اصلاح گردد.
آخرین اخبار ورزشی از فوتبال ایران و باشگاه های جهان را در سایت ورزشی آفتاب نو بخوانید
|
مطالب پیشنهادی از سراسر وب |
