شایانیوز– سازه‌های آبی شوشتر (Shushtar Historical Hydraulic System) یک اثر مهندسی و تاریخی منحصر ‌به ‌فرد و یکی از کامل‌ترین نمونه‌های مهندسی هیدرولیک و مدیریت آب در دوران باستان  است که در شهرستان شوشتر، استان خوزستان واقع شده و شامل شبکه‌ای گسترده از سدها، پل‌ها، کانال‌ها، آسیاب‌های آبی، تونل‌ها و سازه‌های مرتبط با مدیریت آب است؛ نمونه‌ای ارزشمند از کاربرد دانش هیدرولیک در دوران‌های مختلف تاریخی از دوران هخامنشی تا ساسانی و پس از آن.

پیشینه تاریخی و زمینه شکل‌گیری

سازه‌های آبی شوشتر، نمونه‌ای از مهندسی آب پیشرفته در دوران باستان است که بخش‌هایی از آن به دوران داریوش بزرگ (قرن پنجم پیش از میلاد) برمی‌گردد و در دوره‌های بعدی، به ‌ویژه در دوران ساسانیان، توسعه و تکامل یافته است. این سیستم نشان ‌دهنده توانایی مهندسان ایرانی در طراحی و بهره‌برداری از منابع آبی برای پشتیبانی از سکونت، کشاورزی و فعالیت‌های اقتصادی در ناحیه‌ای نیمه‌ خشک است.

شوشتر به دلیل قرارگیری در مجاورت رودخانه کارون، توانسته بود با استفاده از سیستم‌های آب‌رسانی و کانال‌های هدایت آب، بخش بزرگی از زمین‌های زراعی را آبیاری و توسعه دهد. منحصر ‌به ‌فرد بودن این سیستم در جهان باستان تا حدی است که کارشناسان مهندسی عمران آن را یکی از شاهکارهای انسانی توصیف کرده‌اند.

ساختار کلی و اجزا

سیستم تاریخی آبی شوشتر مجموعه‌ای ۱۳ سازهٔ اصلی است که در هماهنگی کامل با یکدیگر کار می‌کنند تا آب را از مسیر طبیعی رودخانه هدایت و مدیریت کنند. این سازه‌ها شامل سدها، پل-سدها (bridge-dams)، کانال‌های انحراف آب، آسیاب‌های آبی، تونل‌ها و سازه‌های کنترل آب می‌باشند که هر یک نقش مشخص و سازنده‌ای در عملکرد کل سیستم دارند.

۱. سدها و پل-سدها

سد میزان (Mizan Dam) یکی از مهم‌ترین بخش‌های این سیستم است که در دوره ساسانیان بر روی شاخهٔ گارگار (Gargar) رودخانه کارون ساخته شده بود تا آب را به سوی کانال‌های انحراف هدایت کند. بخشی از این سازه توسط نیروهای رومی که اسیر شده بودند و در ساخت آن به کار گرفته شدند، احداث شده است.

پل-سد گارگار (Gargar Bridge-Dam) نیز یکی از شاخص‌ترین سازه‌هاست که در کنار آسیاب‌ها و آبشارهای باستانی قرار دارد و یکی از بناهای نمادین مجموعه است. این سازه‌ها به‌ گونه‌ای طراحی شده بودند که هم کارکرد پل را داشته باشند و هم سد؛ تا آب را برای مصارف دیگر نگهداری کنند.

پل‌-سد لشکر (Lashkar Bridge-Dam) هم نمونه‌ای از استفاده مهندسی ساسانی برای بهره‌برداری از جریان آب است.

۲. کانال‌ها و تونل‌ها

کانال گارگار (Gargar Canal) یکی از شاخص‌ترین کانال‌هاست که آب را از پشت سدها به بخش‌های مختلف مجموعه هدایت می‌کرد و تا به امروز نیز بخشی از آن کاربرد دارد. این کانال‌ها از طریق تونل‌های مهندسی‌ شده‌ای، آب را از مسیر طبیعی رودخانه جدا کرده و به مقاصد مختلف می‌رساندند.

۳. آسیاب‌های آبی و آبشارها

در کنار سیستم‌های هدایت آب، آسیاب‌های آبی و آبشارهای باستانی در کنار سدها و کانال‌ها قرار دارند که از نیروی جریان آب برای آسیاب کردن غلات و ….بهره می‌بردند. این آسیاب‌ها نماد مهمی از کاربرد آب در کارکردهای اقتصادی هستند.

۴. سایر سازه‌ها

در این مجموعهٔ همچنین برج‌ها، ساختمان‌های کنترلی، میدان‌های آب و سازه‌های اندازه‌گیری سطح آب وجود دارد که به ادارهٔ صحیح و بهره‌وری بیشتر از این سیستم کمک می‌کردند. از جمله برج کلاه‌ فرنگی که در طول زمان تغییرات و توسعه‌هایی را از دوره‌های مختلف تاریخی تجربه کرده است.

دژ سِلاسَل (Selasal Castle) نیز در بالاترین بخش از مجموعه قرار دارد و علاوه بر نقش دفاعی، مرکز عملیات این سیستم آبی بوده است.

کارکردها و اهمیت

آبرسانی شهری و کشاورزی

این مجموعه ابتدا برای تأمین آب شرب، کشاورزی و باغداری طراحی شده بود؛ به ‌طوری که آب هدایت‌ شده از رودخانه کارون توانست بخش‌های وسیعی از زمین‌های پیرامونی را آبیاری کند و باعث توسعه شهری و رونق کشاورزی شود. منطقه‌ای که از این سیستم بهره می‌برد، بعدها به نام مِیان‌آب شناخته شد و توسعه فراوانی  یافت. بخش زیادی از این زمین‌ها برای کشاورزی و باغداری به کار گرفته شد.

توسعه اقتصادی و صنعتی

همانطور که گفتیم، آسیاب‌های آبی انرژی مکانیکی لازم برای آسیاب کردن غلات و تولید آرد و دیگر فرآورده‌ها را فراهم می‌کردند که بخشی از اقتصاد شهری را تشکیل می‌داد. این بهره‌برداری چند منظوره از آب، یکی از نشانه‌های پیشرفته بودن نظام مهندسی و اقتصادی منطقه بود.

نظام مدیریت منابع آبی و پایداری

این مجموعه، فن‌آوری مهار و مدیریت منابع آب را در مقیاسی بزرگ به نمایش می‌گذارد؛ سیستمی که با بهره‌گیری از شیب طبیعی زمین، تونل‌ها و کانال‌های طراحی ‌شده، آب را به‌ صورت پایدار توزیع و مصرف می‌کرده است. این سیستم طی حدود دو هزار سال پابرجا مانده و حتی در برخی بخش‌ها هنوز کاربرد دارد.

ثبت جهانی و ارزش فرهنگی

در سال ۲۰۰۹، سازه‌های آبی شوشتر به‌ عنوان دهمین اثر ایرانی ثبت ‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو شناخته شدند و تحت معیارهای ارزش جهانی مانند شاهکار خلاقیت بشری، تبادل ارزش‌های فرهنگی و تکنیکی و نقش تاریخی در توسعهٔ اجتماعات پایدار مورد تقدیر قرار گرفتند.

یونسکو این مجموعه را گواهی بر دیدگاه جامع و پیشرفته انسان باستان نسبت به استفاده از آب در توسعهٔ زمین‌های کشاورزی، تامین آب شهری، و ایجاد نظام‌های اقتصادی و اجتماعی پیچیده می‌داند؛ همچنین تاکید می‌کند که این سیستم نمونه‌ای بی‌نظیر از چگونگی تعامل انسان با محیط‌زیست برای دستیابی به توسعهٔ پایدار است.

وضع موجود: بحران و هشدارهای بی‌پاسخ

وضعیت این گنجینه هر روز بحرانی‌تر می‌شود. فعالان میراث‌ فرهنگی بارها هشدار داده‌اند که بخش‌هایی از دیواره‌های این مجموعه به ‌ویژه دیوارهای شرقی و غربی در وضعیت ناپایداری قرار دارند و احتمال ریزش آن‌ها هر لحظه وجود دارد؛ حالتی که نباید پشت عناوین مرمت پنهان شود. علی‌رغم آغاز فعالیت‌های محدود برای تثبیت دیوارها که مسئولان آن را در چارچوب استانداردهای بین‌المللی دانسته‌اند، این تلاش‌ها نتوانسته‌اند کمبودهای اساسی در حفاظت را جبران کنند.

حتی نمونه‌های عملی‌تر خطر نیز مشاهده می‌شود: گزارش‌هایی از ریزش طاق‌ها و بخش‌هایی از کانال‌های باستانی وجود دارد که نشان می‌دهد سازه‌ای که باید به‌ عنوان میراثی زنده و مداوم پاسداری شود، در حال فروپاشی است و هیچ برنامهٔ جدی نجات‌بخشی برای آن تدوین نشده است.

شستشوی ستون‌های پل ساسانی «شادروان» توسط رودخانه کارون پس از سیل و فقدان اقدام مرمتی برای نجات آن‌ها، نمایانگر کم‌کاری نهادهای مسئول در حفاظت از این میراث گرانبهاست.

همچنین پیش از این گزارش شده بود که نزول و نشتی‌های آب در بخش‌های مهم این مجموعه خطر فوری برای بقای سازه‌ها ایجاد کرده و اگر این مشکلات مهار نشوند، ممکن است بخش‌های بیشتری از این سیستم تاریخی به‌ کلی از میان بروند.

این وضع بحرانی سازه‌های آبی شوشتر، بیش از آنکه نتیجهٔ روند طبیعی فرسایش باشد، نمادی از فقدان ارادهٔ حفاظتی و مدیریت کارآمد است. این اثرِ جهانی، نماد هویت مهندسی و فرهنگی نیاکان ما بوده و باید به ‌عنوان میراثی زنده و قابل استفاده به نسل‌های آینده منتقل شود.

اینجا دیگر صحبت از «آسیب‌های جزئی» نیست؛ این میراث هزارساله در حال فروپاشی است. و سؤال این است بودجه ای برای برنامه‌های حفاظت از میراث باستانی که از قضا کاربرد امروزی هم دارند، نیست؟

میراث جهانی نباید فقط سند افتخار باشد بلکه بایستی نسخهٔ عملی حفاظت، مرمت و انتقال به آینده باشد؛ اما امروز در سایه انفعال، فرو می‌ریزد و این بزرگ‌ترین جنایت علیه ارزش‌های تاریخی ماست.

پاینده ایران….