استفاده از صلیب به‌عنوان نماد مسیحیت در دوره‌های اولیه چندان رایج نبود و تازه پس از آنکه امپراتوری روم در قرن چهارم میلادی مسیحیت را به رسمیت شناخت، به‌تدریج گسترش پیدا کرد. به همین دلیل، وجود این نقش صلیب، نشانه مهمی برای شناسایی کاربری مذهبی بنا به شمار می‌رود.

ستون‌های مدفون نشان می‌دهند که حدود ۱۵۰۰ سال پیش در محوطه گردی کژاو کلیسا و صومعه مسیحی وجود داشته است

نکته قابل‌توجه اینجاست که کلیسای مسیحی چند متر با یکی از استحکامات نظامیِ متعلق به دوره ساسانی فاصله دارد؛ جایی که آیین زرتشتی، دین رسمی امپراتوری ایران در آن زمان شناخته می‌شد. نزدیکی فیزیکی این دو مکان مذهبی نشان می‌دهد که پیروان مسیحیت و زرتشتی‌گری در این نقطه خاص، بدون تنش جدی و به‌صورت مسالمت‌آمیز در کنار هم زندگی می‌کرده‌اند.

این همزیستی در شرایط تاریخی مهمی رخ داده است. در آن دوران، امپراتوری روم و سپس امپراتوری بیزانس، صرف‌نظر از برخی دوره‌های اتحاد، اغلب رقیب سیاسی و نظامی ایران ساسانی بودند. مسیحیت دین رسمی روم شده بود، اما در سرزمین‌های تحت نفوذ ایران هنوز زرتشتی‌گری جایگاه رسمی داشت. با این حال، مسیحیت آرام‌آرام در میان جمعیت‌های غیررومی، از جمله در قلمرو ایران، گسترش پیدا می‌کرد. پژوهشگران تأکید می‌کنند که ساخت کلیسا در سده‌های پنجم و ششم میلادی در این منطقه چندان عجیب نیست و نمونه‌های مشابهی در شمال سوریه و شمال بین‌النهرین نیز یافت شده‌اند.

یافته‌های عراق در کنار کشفی دیگر در گرجستان امروزی معنا و اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند. در محوطه‌ای به نام «ددوپلیس‌ گورا»، باستان‌شناسان بقایای یک مجموعه مذهبی بسیار بزرگ و باشکوه را شناسایی کرده‌اند که قدمتش به حدود ۲۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. این منطقه در آن زمان بخشی از پادشاهی مستقل کارتلی بوده، اما به‌شدت تحت تأثیر فرهنگ و سیاست امپراتوری هخامنشی ایران قرار داشته است.

باستان‌شناسان در عراق قطعات سفالی از خمره‌ای بزرگ کشف را کرده‌اند که منقش به صلیب مسیحی بوده است

شواهد فراوانی از حضور و رواج آیین زرتشتی در ددوپلیس‌ گورا به دست آمده است. با‌این‌حال، بررسی‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد فضای مذهبی این مجموعه یکدست نبوده است. براساس پژوهشی که قرار است در شماره ژانویهٔ ۲۰۲۶ نشریه American Journal of Archaeology منتشر شود، سه اتاق نیایش در این کاخ وجود داشته که هرکدام به سنت دینی متفاوتی اختصاص داشته‌اند.

در یکی از این اتاق‌ها، آیین‌های زرتشتی انجام می‌شده و ساکنان دائمی کاخ هر روز در برابر محراب قربانی می‌کرده و دعا می‌خوانده‌اند. در اتاقی دیگر، نشانه‌هایی از پرستش آپولون، خدای یونانی دیده می‌شود؛ از جمله تندیسک‌هایی که به این ایزد نسبت داده می‌شوند و احتمالاً متعلق به اشراف یا مالکان کاخ بوده‌اند. در اتاق سوم، شواهدی از آیینی ترکیبی به چشم می‌خورد که عناصر چند سنت دینی را در هم می‌آمیخته و به‌نظر می‌رسد با باروری، کشاورزی و برداشت محصول مرتبط بوده است.

مجموع این یافته‌ها نشان می‌دهد جایگاه زرتشتی‌گری در جهان باستان پیچیده‌تر و واقعی‌تر از آن چیزی بود که معمولاً تصور می‌کنیم. هرچند زرتشتی‌گری دین رسمی حکومت‌های ایرانی برای بیش از هزار سال بود، در بسیاری از دوره‌ها نسبت به باورها و آیین‌های دیگر مردم، برخوردی نسبتاً مسالمت‌آمیز و مداراگرانه داشت. بااین‌حال، این رویکرد همیشه پایدار نبود و در اواخر دوره ساسانی گاهی پیروان ادیانی مانند مسیحیت یا مانویت (دینی ایرانی که بر آموزه‌های پیامبر مانی استوار بود و امروزه پیرو ندارد) با آزار، فشار و محدودیت مواجه می‌شدند. این شواهد نشان می‌دهد که تاریخ ادیان در ایران باستان هم شامل همزیستی و هم‌سویی بود و هم تنش و تضاد.

کشف کلیسایی مسیحی در کنار عبادتگاه زرتشتی در عراق، و شواهد همزیستی چند دین در گرجستان، یادآور این واقعیت است که تاریخ ادیان همیشه داستان تقابل و درگیری نبوده و در بسیاری از مقاطع، مدارا و همزیستی نیز بخشی از تجربه انسانی بوده است.

منبع: زومیت