بهرام بیضایی فیلم‌ساز، نمایشنامه‌نویس، کارگردان تئاتر و پژوهشگر برجسته ایرانی بود که روز گذشته در ۸۷ سالگی در آمریکا درگذشت. او از چهره‌های پیشرو موج نو در سینمای ایران محسوب می‌شود که با بهره‌گیری از اسطوره‌ها و هنرهای نمایشی سنتی ایرانی، جریان‌های نوینی در تئاتر و سینمای معاصر پدید آورد. بیش از نیم‌قرن فعالیت هنری او شامل نگارش ده‌ها کتاب، نمایشنامه و فیلمنامه و کارگردانی چندین نمایش و ده‌ها فیلم کوتاه و بلند می‌شود. آثار هنری او جوایز بین‌المللی متعددی دریافت کرده و نامش در فهرست تأثیرگذارترین هنرمندان معاصر ایران برجسته است.

کودکی و خانواده

بهرام بیضایی در ۵ دی ۱۳۱۷ در تهران به دنیا آمد. خانواده پدری او اصالتاً اهل آران و بیدگل کاشان بودند و پیشینه‌ای عمیق در ادبیات، شعر و تعزیه داشتند. پدرش میرزا نعمت‌الله بیضایی با تخلص «ذکایی» شاعر و تذکره‌نویس بود و سال‌ها در حوزه تاریخ ادبیات و فرهنگ ایران قلم زد.

بیضایی یک خواهر بزرگ‌تر از خود داشت و کودکی اش در محیطی گذشت که قصه، شعر و روایت بخشی از زندگی روزمره بود. مادربزرگ مادری‌اش نقش مهمی در آشنایی او با افسانه‌ها و داستان‌های عامیانه ایرانی داشت. روایت‌هایی مانند امیر ارسلان، افسانه‌های کهن و داستان‌های شفاهی، بعدها به صورت مستقیم و غیرمستقیم در آثار نمایشی و سینمایی او بازتاب پیدا کردند.

دوران کودکی او هم زمان با سال‌هایی بود که تعزیه، نقالی و نمایش‌های سنتی هنوز در حافظه جمعی زنده بودند. همین تجربه زیسته باعث شد بیضایی بعدها به یکی از مهم‌ترین پژوهشگران نمایش ایرانی تبدیل شود.

تحصیلات و مسیر فکری

بیضایی اولین نمایشنامه خود را به نام آرش در ۱۹ سالگی نوشت. او در مدرسه با گروهی از نویسندگان جوان هم‌دوره بود و به تماشای آثار کلاسیک سینمای جهان می‌پرداخت تا مهارت لازم برای فیلم‌سازی را بیاموزد.

پس از پایان دبیرستان وارد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شد، اما تحصیل دانشگاهی را پس از مدتی نیمه‌کاره رها کرد. این تصمیم نه از سر بی‌علاقگی به تحصیل، بلکه به دلیل نارضایتی از ساختار آموزشی و تمایل به مطالعه مستقل بود. او بخش عمده دانش خود را از راه مطالعه شخصی، پژوهش میدانی و تماشای گسترده فیلم و تئاتر به دست آورد.

در همین سال‌ها به طور جدی به تحقیق درباره تاریخ نمایش در ایران پرداخت. حاصل این پژوهش‌ها بعدها در کتاب مهم نمایش در ایران منتشر شد؛ اثری که هنوز هم یکی از منابع مرجع در این حوزه به شمار می‌رود. این کتاب حاصل سال‌ها بررسی تعزیه، نمایش‌های آیینی، نقالی و اشکال فراموش‌شده نمایش ایرانی است.

شروع فعالیت حرفه‌ای و نخستین آثار

فعالیت حرفه‌ای بیضایی از اواخر دهه ۱۳۳۰ با نوشتن مقاله و نقد در نشریات فرهنگی آغاز شد. او هم‌زمان نمایش‌نامه می‌نوشت و به ساخت فیلم‌های کوتاه تجربی روی آورد. نخستین نمایش‌نامه‌هایش در اوایل دهه ۱۳۴۰ نوشته شدند و خیلی زود توجه محافل تئاتری را جلب کردند. او در اسفند ۱۳۴۵ نخستین اثر نمایشی خود، عروسک‌ها را برای تلویزیون کارگردانی کرد.

اولین تجربه جدی او در سینما با ساخت فیلم کوتاه عمو سیبیلو در سال ۱۳۴۹ شکل گرفت. اما نقطه عطف ورودش به سینمای حرفه‌ای، ساخت فیلم رگبار در سال ۱۳۵۰ بود. این فیلم با بازی پرویز فنی‌زاده، پروین سلیمانی و منوچهر فرید به اثری تاثیرگذار در موج نو سینمای ایران تبدیل شد و جایزه بهترین فیلم جشنواره سپاس را برای او به همراه آورد.

آثار پیش از انقلاب

در دهه ۱۳۴۰ بیضایی آثار متعددی در تئاتر و سینما عرضه کرد. در تئاتر، نمایش‌نامه‌هایی مانند سلطان مار، ضیافت و میراث جایگاه او را به عنوان نمایش‌نامه‌نویسی صاحب سبک تثبیت کردند. از مهم‌ترین آثار پیش از انقلاب بیضایی، نمایش‌نامه دراماتیک مرگ یزدگرد است که بعداً به فیلم تبدیل شد.

در سینما، علاوه بر رگبار، فیلم‌هایی مانند غریبه و مه و چریکه تارا به کارگردانی بیضایی ساخته شدند. چریکه تارا با بازی سوسن تسلیمی نمونه روشنی از نگاه اسطوره‌ای و زن‌محور بیضایی است که بعدها یکی از مشخصه‌های اصلی آثارش شد. با توقیف چریکه تارا پس از انقلاب، این اثر به نخستین فیلم توقیفی پس از انقلاب ۵۷ تبدیل شد.

بیضایی علاوه بر کارگردانی، فیلمنامه‌نویسی را نیز ادامه داد و آثار او پیش و پس از انقلاب توسط دیگر فیلم‌سازان نیز به فیلم درآمد؛ از جمله فیلمنامه روز واقعه که بعدها توسط شهرام اسدی به فیلم تبدیل شد.

دوران پس از انقلاب و مهاجرت

پس از انقلاب ۱۳۵۷ فضای فعالیت‌های فرهنگی محدود و بیضایی مانند بسیاری از روشنفکران با مشکلاتی روبه‌رو شد. با وجود محدودیت‌ها، او همچنان به کار خود ادامه داد و برخی از مهم‌ترین آثارش را در همین دوره ساخت. فیلم باشو، غریبه کوچک که در میانه دهه ۱۳۶۰ ساخته شد، نمونه‌ای درخشان از سینمای فراتر از زمان خود است.

این فیلم با بازی درخشان سوسن تسلیمی، سال‌ها اجازه نمایش نداشت اما پس از اکران به یکی از تحسین‌شده‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران تبدیل شد.

فیلم مسافران نیز از آثار مهم این دوره است که با حضور بازیگرانی مانند جمیله شیخی، مژده شمسایی و هما روستا ساخته شد.

در سال ۱۳۶۰ بیضایی پس از ۲۰ سال خدمت دانشگاهی، از دانشگاه تهران اخراج شد و برای سال‌ها اجازه تدریس نیافت. در طول جنگ ایران و عراق خانواده او به اروپا مهاجرت کردند و بیضایی پس از مدتی تلاش سرانجام خود را به جمع خانواده در آلمان و سپس سوئد رساند.

در دهه ۱۳۷۰ و به‌ویژه در دوران دولت خاتمی فضا تا حدودی بازتر شد؛ بیضایی در سال ۱۳۷۵ به دعوت انجمن نویسندگان به استراسبورگ رفت و پس از بازگشت در سال ۱۳۷۶ نمایش بانو آئویی (بر اساس یک اثر میشیما یوکیو) و هم‌زمان کارنامه بندر بیدخش را در تئاترشهر تهران اجرا کرد.

در سال‌های پایانی دهه ۱۳۷۰، بیضایی فیلم سگ کشی را ساخت که مژده شمسایی (همسر او) بازیگر نقش اصلی آن بود؛ فیلمی که به روایت مطبوعات وقت، پرفروش‌ترین فیلم سال و، به روایت آمار دولتی، سومین فیلم پرفروش سال شد و جوایز فراوانی ازجمله جایزه بهترین فیلم‌نامه را از جشنواره فجر دریافت کرد.

آخرین فیلم سینمایی بهرام بیضایی وقتی همه خوابیم با بازی شمسایی در نقش اصلی نیز در سال ۱۳۸۷ ساخته شد.

با این حال با ادامه یافتن مشکلات سیاسی، بهرام بیضایی در شهریور ۱۳۸۹ ایران را ترک کرد و به عنوان استاد مدعو رشته مطالعات ایران در دانشگاه استنفورد در کالیفرنیا به فعالیت آموزشی و پژوهشی پرداخت.

زندگی شخصی بهرام بیضایی

بهرام بیضایی دو بار ازدواج کرد. همسر اولش (۱۳۴۴–۱۳۷۰) منیراعظم رضایی‌فر، از خانواده‌ای هنری بود. حاصل این ازدواج سه فرزند به نام‌های نیلوفر (۱۳۴۵)، ارژنگ (۱۳۴۶) و نگار (۱۳۵۱) بود که ارژنگ در نوزادی درگذشت.

در سال ۱۳۷۱ او با مژده شمسایی، بازیگر تئاتر و سینما و چهره‌پرداز، ازدواج کرد. حاصل این زندگی مشترک، پسری به نام نیاسان (متولد ۱۳۷۴) است. شمسایی بازیگر نقش اول بسیاری از آثار بیضایی بوده و در سگ‌کشی و نمایش‌های متعدد او نقش آفرینی کرده است.

دستاوردها و افتخارات

بهرام بیضایی در طول زندگی هنری خود جوایز و تقدیرنامه‌های متعددی کسب کرده است. از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به جایزه «یک عمر دستاورد هنری» در جشنواره فیلم استانبول (۲۰۰۴)، درجه دکترای افتخاری دانشگاه سنت‌اندروز اسکاتلند (۲۰۱۷) و جایزه بیتا بنیاد مطالعات ایرانی استنفورد (۲۰۱۴) اشاره کرد.

آثار او در فستیوال‌ها و جشنواره‌های بین‌المللی نیز حضور مستمر داشته و اغلب با استقبال و جوایزی از سوی منتقدان و داوران مواجه شده است.

سال‌های پایانی زندگی و درگذشت

بیضایی در سال‌های اخیر بیشتر به نوشتن، پژوهش و تدریس پرداخت و تئاترهایی ازجمله داش‌آکل به‌گفته‌ مرجان را در خارج از کشور روی صحنه برد.

گروه ایرانشناسی دانشگاه استنفورد روز گذشته اعلام کرد که بیضایی در پنجم‌ دی، سالگرد تولدش، درگذشت؛ روزی که به احترام زادروزش (و درگذشت اکبر رادی) روز نمایشنامه‌نویس نامیده شده است.

مژده شمسایی، همسر بیضایی نیز با تایید این خبر گفت که او در منزلش در کالیفرنیا آمریکا درگذشته است.

انتشار خبر درگذشت بیضایی با واکنش گسترده هنرمندان و دوستداران او همراه شده است.

آثار بهرام بیضایی

فیلم‌ سینمایی

• ۱۳۸۷ وقتی همه خوابیم
• ۱۳۸۵ قالی سخنگو
• ۱۳۷۹ سگ‌کُشی
• ۱۳۷۷ گفتگو با باد
• ۱۳۷۰ مسافران
• ۱۳۶۶ شاید وقتی دیگر
• ۱۳۶۴ باشو، غریبه‌ کوچک
• ۱۳۶۰ مرگ یزدگرد
• ۱۳۵۷ چریکه‌ تارا
• ۱۳۵۶ کلاغ
• ۱۳۵۲ غریبه و مه
• ۱۳۵۱ سفر
• ۱۳۵۱ رگبار
• ۱۳۴۹ عمو سیبیلو

نمایش صحنه‌ای

• ۱۳۴۶ ضیافت
• ۱۳۴۶ میراث
• ۱۳۴۸ سُلطان مار
• ۱۳۵۸ مرگ یزدگرد
• ۱۳۷۶ کارنامه‌ بُندارِ بیدَخش
• ۱۳۷۶ بانو آئویی
• ۱۳۸۲ شب هزارویکُم
• ۱۳۸۴ مجلس شبیه؛ در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رُخشید فرزین
• ۱۳۸۶ اَفرا، یا روز می‌گذرد
• ۱۳۹۱ جانا و بلادور
• ۱۳۹۲ آرش
• ۱۳۹۳ گزارش ارداویراف
• ۱۳۹۵ طرب‌نامه
• ۱۳۹۷ چهارراه
• ۱۴۰۳ داش آکُل به گُفته‌ مرجان

فهرست آثار متنی بیضایی بسیار بلند است. از او چندین عنوان نمایشنامه، پژوهش‌ و نقد و نظریه باقی مانده است. هزارافسان کجاست یکی از مهم‌ترین آثار پژوهشی بیضایی و دو کتاب نمایش در ژاپن و نمایش در ایران از جمله آثار پژوهشی بیضایی در زمینه تاریخ نمایش است.