شایانیوز– روز سه‌شنبه ۴ شهریور ۱۴۰۴/ ۲۶ اوت ۲۰۲۵ در ژنو، نمایندگان ایران و سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) آخرین تلاش‌ها را برای پیدا کردن راهی جهت بازگشت بازرسی‌های هسته‌ای و تعیین نقشه راه انجام دادند. اما ارزیابی طرفین نشان می‌دهد که پیشرفت قابل توجهی حاصل نشده است. اروپایی‌ها درخواست‌های مشخصی داشتند: ازسرگیری فوری دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ارائه صورت حساب دقیق از ذخایر اورانیوم غنی شده در ایران و نشان دادن آمادگی برای مسیر دیپلماسی عملی، حتی بدون گفتگوی مستقیم با امریکا.
تهران تأکید کرد که اراده‌ای برای مذاکره ندارد، اما ورود ایمن بازرسان به تأسیسات بعد از حملات ماه ژوئن (جنگ ۱۲روزه) را مناسب نمی‌داند و رفتار اروپا را سیاسی می‌خواند. نتیجه؟ جلسه بدون توافق پایان یافت و اروپایی‌ها اعلام کردند تصمیم درباره «اسنپ بک» تا پایان اوت نهایی خواهد شد.
دو روز بعد، در پنج‌شنبه ۶ شهریور / ۲۸ اوت، لندن، پاریس و برلین رسماً فرایند فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» را در شورای امنیت آغاز کردند. یعنی نامه‌ای درباره «عدم پایبندی اساسی» ایران طبق قطعنامه ۲۲۳۱ ثبت شد و شمارش معکوس ۳۰روزه آغاز گردید. از این لحظه، همه تحریم‌های پیش از برجام به طور خودکار بازمی‌گردند مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه‌ای برای «تداوم تعلیق تحریم‌ها» تصویب کند. اروپایی‌ها همزمان سیگنال‌هایی درباره امکان «تعویق مشروط» دادند، مانند طرح روسیه برای تمدید شش ماهه اما در صورتی که ایران فوراً به بازرسی‌ها و شفاف‌سازی بازگردد؛ گرچه تصویب این طرح‌ها بدون اجماع ۱۵ عضو و عبور از وتوهای محتمل کار ساده‌ای نیست.
آیا «مکانیزم ماشه» در برجام بود یا خیر؟
از منظر حقوقی، «مکانیزم ماشه» (snapback) در متن برجام به عنوان سند سیاسی، ذکر نشده؛ اما در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (ژوئیه ۲۰۱۵) که برجام را به چارچوب حقوقی الزام‌آور تبدیل کرد، فرآیند بازگشت تحریم‌ها مشخص شده است: هر دولت مشارکت کننده در برجام می‌تواند عدم پایبندی اساسی ایران را به شورا اعلام کند. اگر ظرف مدت ۳۰ روز، قطعنامه «تداوم تعلیق» رأی نیاورد، یعنی اعضا به اینکه تحریم‌ها در حالت تعلیق باقی بمانند و فعال نشوند، رأی ندهند، همه تحریم‌های پیشین به طور خودکار برمی‌گردند؛ به این معنا که این مسیر عملاً «وتوناپذیر» است؛ چرا که فعال‌سازی آن نیاز به رأی و تصویب ندارد بلکه عدم فعال‌سازی آن نیاز به قطعنامه و تصویب دارد؛ یعنی فقط تصویب قطعنامه جدید می‌تواند آن را متوقف کند و آن قطعنامه جدید را هم هر عضو دائم می‌تواند وتو کند تا «عدم فعال‌سازی» صورت نگیرد.
محمدجواد ظریف بارها اظهار داشته است که «اصطلاح اسنپ بک» در برجام یا قطعنامه ۲۲۳۱ نیامده و این واژه ساخته فضای سیاسی امریکاست. همچنین به بی‌اعتباری تلاش یک جانبه امریکا در سال ۲۰۲۰ تأکید کرد، زیرا واشنگتن از برجام خارج شده بود و در آن تاریخ نتوانست بازگشت تحریم‌ها را از شورای امنیت خواستار شود؛ چرا که این توانایی فقط از آن کشورهای عضو برجام است. با وجود تمام اینها از لحاظ متن حقوقی، سازوکار بازگشت تحریم‌ها در خود قطعنامه ۲۲۳۱ وجود دارد و عملاً همان کارکرد اسنپ بک را دارد.
سیر تاریخی، نقش روسیه و چین؛ «وتو» اینجا چگونه کار می‌کند؟
قطعنامه ۲۲۳۱ شش قطعنامه پیشین (قبل از برجام) ضد ایرانی را تعلیق کرد، اما مسیر بازگشت خودکار را هم محفوظ نگاه داشت. با اعلام عدم پایبندی اساسی، رئیس شورا موظف است حداکثر ظرف مدت ۱۰ روز پیش‌نویس «تداوم تعلیق» را به رأی بگذارد؛ اگر این پیش‌نویس تا روز سی‌ام تصویب نشود و اعضای دائم به «ادامه تعلیق تحریم‌ها» رأی ندهند یا آن را وتو کنند، «تعلیق‌ها» خاتمه یافته و تحریم‌های پیشین بازمی‌گردند.
به عبارتی، این رویه یک «وتو معکوس» است: وتوی روسیه یا چین، یا امریکا/بریتانیا/فرانسه، به نفع بازگشت تحریم‌ها عمل می‌کند، نه علیه آن. نتیجه عملی بازگشت، احیای محدودیت‌های چند جانبه شورای امنیت از جمله محدودیت‌های هسته‌ای و موشکی، مسدودسازی دارایی و ممنوعیت سفر برای اشخاص فهرست شده است.
پنجره اسنپ بک مطابق ۲۲۳۱ تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ باز است؛ بنابراین عجله اروپا برای آغاز روند در اواخر اوت/اوایل سپتامبر از منظر زمان‌بندی حقوقی قابل فهم است. روسیه هم طرح تعویق شش ماهه را پیشنهاد کرده تا در صورت همکاری ملموس ایران، فضای تنفسی ایجاد شود؛ اما تصویب چنین تعویقی نیازمند قطعنامه‌ای است که ممکن است با وتوی اعضای دائم مواجه شود.
در ۳۰ روز آینده چه انتظاری باید داشت؟
ژنو موفق نبود زیرا تعریف «گام اول قابل راستی آزمایی» بین طرف‌ها مشترک نبود: اروپایی‌ها خواستار بازگشت فوری بازرسان آژانس و ارائه صورت حساب کامل فعالیت‌های هسته‌ای بودند؛ تهران ابتدا بر امن‌سازی میدانی و سپس حسن نیت غرب تأکید داشت. اکنون که کشورهای E3 رسماً زنگ اسنپ بک را به صدا درآورده‌اند، مسیر قانونی شورای امنیت این است که اواخر سپتامبر تحریم‌ها بازگردد. مگر آنکه یا درخواست اروپایی‌ها پس گرفته شود یا قطعنامه «تداوم تعلیق» با رأی موافق همه اعضای دائم تصویب شود که در شرایط فعلی بعید است. محتمل‌ترین مسیر، بازگشت چند جانبه تحریم‌ها و سپس هماهنگی‌های تکمیلی اروپا برای اعمال تحریم‌های بانکی و انرژی خواهد بود.
چه چیزی دقیقاً بازمی‌گردد؟
با پایان مهلت، شش قطعنامه ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹ و سازوکارهای وابسته به آن‌ها احیا می‌شوند؛ یعنی چارچوب چند جانبه محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها. این اقدامات با تحریم‌های یک جانبه امریکا متفاوت است، اما در کنار هم اثر تقویت کننده و هم افزا دارند.
|
مطالب پیشنهادی از سراسر وب |
