سربازی حراج شد؛ خوش به حال سرباز فراری‌ها شد! قانونی حیران میان صندلی‌های بهارستان

شایانیوز– در شرایطی که بخش بزرگی از جوانان، ورود به خدمت سربازی را مانعی جدی در مسیر تحصیل، اشتغال و حتی زندگی شخصی خود می‌دانند، دولت‌ها بارها تلاش کرده‌اند با اصلاح قوانین یا ایجاد طرح‌های جایگزین، از فشارهای موجود بکاهند. یکی از این طرح‌ها، خرید خدمت سربازی است که بار دیگر در دستور کار قرار گرفته و بحث‌های داغی را در محافل رسانه‌ای و سیاسی برانگیخته است. اما این تصمیم چه ابعاد و پیامدهایی دارد؟ تجربه سایر کشورها در این زمینه چه می‌گوید؟

جزئیات طرح خرید خدمت

بر اساس آنچه تاکنون مطرح شده، در صورت تصویب نهایی این طرح، مشمولان غایب (کسانی که سال‌ها از رفتن به خدمت سربازی خودداری کرده‌اند.) می‌توانند با پرداخت مبالغی مشخص که بسته به مدرک تحصیلی و مدت زمان غیبت متغیر خواهد بود، از اعزام به خدمت معاف شوند. این مبالغ هنوز قطعی اعلام نشده است. همین موضوع، نخستین انتقاد جدی مخالفان است: اینکه چنین طرحی در عمل به ایجاد تبعیض آشکار میان طبقات مختلف منجر خواهد شد. در مقابل، مدافعان طرح بر این باورند که اجرای آن می‌تواند هم بخشی از مشکلات جوانان را برطرف کند و هم منبع درآمدی برای دولت باشد.

وضعیت سربازی در سایر کشورها

خدمت سربازی اجباری پدیده‌ای جهانی است که در طول قرن بیستم، انواع متفاوتی در کشورهای مختلف داشته است.

اروپا:

بسیاری از کشورهای اروپایی از اواخر قرن بیستم به سمت ارتش‌های حرفه‌ای حرکت کردند. فرانسه در سال ۲۰۰۱ و آلمان در سال ۲۰۱۱ سربازی اجباری را لغو کردند. ایتالیا، اسپانیا، هلند و بلژیک نیز به ارتش حرفه‌ای روی آوردند. دلیل اصلی این تغییر، نیاز به ارتش‌های کوچک‌تر اما مجهزتر بود که بتوانند در قالب ناتو و مأموریت‌های بین‌المللی عمل کنند.

آسیا:

در کره جنوبی همه مردان باید حدود دو سال خدمت کنند و این مسئله به موضوعی ملی و حتی هویتی بدل شده است. سنگاپور هم نظام سختگیرانه‌ای دارد و حتی شخصیت‌های مشهور یا ورزشکاران را از سربازی معاف نمی‌کند. در مقابل، ژاپن و هند ارتش‌های حرفه‌ای دارند و سربازی اجباری در آن‌ها وجود ندارد.

خاورمیانه:

اسرائیل یکی از معدود کشورهایی است که هم برای مردان و هم برای زنان سربازی اجباری دارد و آن را بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت ملی خود می‌داند. ترکیه سربازی اجباری را حفظ کرده، اما با اصلاحاتی امکان خرید خدمت یا گذراندن دوره‌های کوتاه‌تر را فراهم آورده است. برخی کشورهای عربی خلیج فارس مانند امارات نیز طی سال‌های اخیر سربازی اجباری را به‌ طور محدود احیا کرده‌اند.

امریکا:

ایالات متحده از زمان جنگ ویتنام سربازی اجباری را لغو کرده و ارتش حرفه‌ای دارد. در کانادا و بسیاری از کشورهای امریکای لاتین نیز همین روند وجود دارد.

کشورهای شمال اروپا:

فنلاند و نروژ همچنان سربازی اجباری دارند، اما با نظامی منظم، کوتاه‌تر و همراه با آموزش‌های کاربردی. در این کشورها حتی امکان جایگزینی خدمت نظامی با خدمت اجتماعی وجود دارد.

روند کلی جهان در دهه‌های اخیر حرکت به سوی ارتش‌های حرفه‌ای بوده است، مگر در کشورهایی که تهدیدات امنیتی جدی داشته‌اند یا هویت ملی خود را بر اساس سربازی تعریف کرده‌اند. ایران در این میان جایگاهی میان‌راهی دارد: از یک سو ساختار ارتش و سپاه بخشی از نیروی انسانی خود را از سربازان وظیفه تأمین می‌کنند، و از سوی دیگر فشار اجتماعی و اقتصادی سربازی اجباری به نقطه‌ای رسیده که عملاً نیازمند بازنگری است.

پیامدهای اجتماعی و اقتصادی خرید خدمت

اجرای خرید خدمت می‌تواند در کوتاه‌مدت مشکلاتی را حل کند، اما در بلندمدت پیامدهای پیچیده‌ای به همراه دارد. از منظر اجتماعی، این قانون خطر تعمیق شکاف طبقاتی را به همراه دارد، زیرا تنها کسانی که توان مالی مشخص، نه چندان زیاد، دارند می‌توانند از این امتیاز بهره‌مند شوند و جوانان از طبقات محروم ناچار به گذراندن سربازی خواهند بود. این مسئله حس بی‌عدالتی را در جامعه تقویت خواهد کرد.

از منظر اقتصادی، دولت به دنبال آن است که با فروش معافیت، بخشی از کسری بودجه خود را جبران کند. هرچند این منبع درآمد می‌تواند موقتاً مفید باشد، اما نمی‌تواند جایگزین اصلاح ساختارهای اساسی اقتصاد کشور شود. افزون بر این، تزریق چنین منابعی از محل «فروش امتیاز» بیشتر به یک مسکن موقتی شباهت دارد تا راه‌حلی پایدار.

انگیزه‌های دولت از طرح خرید خدمت

چرا این موضوع دوباره مطرح شده است؟ نخست، فشار انباشت صدها هزار مشمول غایب است که با محرومیت‌های اجتماعی گسترده‌ای مواجه‌اند و عملاً به یک بحران تبدیل شده‌اند. دوم، دولت با چالش کسری بودجه جدی دست‌وپنجه نرم می‌کند و فروش معافیت می‌تواند درآمدی سریع فراهم کند. سوم، انتقادهای گسترده جوانان و خانواده‌ها از نظام سربازی اجباری دولت را وادار کرده است که به دنبال گزینه‌های جایگزین باشد. بنابراین، می‌توان گفت این طرح بیش از آنکه حاصل یک استراتژی بلندمدت باشد، نتیجه فشارهای همزمان اجتماعی و اقتصادی است.

پیامدهابرای کشور

اگر خدمت سربازی در شکل کنونی تضعیف یا لغو شود، چه پیامدهایی برای کشور خواهد داشت؟ پاسخ روشن نیست و بستگی به جایگزین‌های احتمالی دارد. اگر سربازی لغو شود، ارتش ناچار خواهد شد به سمت جذب نیروهای حرفه‌ای حرکت کند که هزینه بیشتری دارد اما کارایی بالاتری به همراه خواهد داشت. در صورت عدم جایگزینی مناسب، کمبود نیرو می‌تواند امنیت ملی را تهدید کند. از منظر اجتماعی، لغو سربازی می‌تواند آزادی بیشتری به جوانان بدهد و فرصت‌های اقتصادی و تحصیلی آنان را افزایش دهد، اما در مقابل می‌تواند یکی از عرصه‌های تجربه جمعی و اجتماعی نسل‌ها را نیز از میان ببرد.

به بیان دیگر، سربازی نرفتن به خودی خود نه مثبت است و نه منفی، همه چیز به این بستگی دارد که چه جایگزینی برای آن طراحی شود و چگونه بتوان میان الزامات امنیتی، عدالت اجتماعی و نیازهای نسل جوان تعادل برقرار کرد.

قانون خرید خدمت سربازی در ایران نمادی از یک بحران بزرگ‌تر است؛ بحرانی که از تضاد میان نیازهای امنیتی کشور، محدودیت‌های اقتصادی دولت و مطالبات اجتماعی جوانان برمی‌خیزد. تجربه جهانی نشان می‌دهد که دیر یا زود، کشورها به سمت ارتش‌های حرفه‌ای حرکت کرده‌اند و ایران نیز ناگزیر از بازاندیشی در این مسیر خواهد بود. خرید خدمت، اگرچه می‌تواند برای مدتی فشار را کاهش دهد، اما بدون اصلاحات ساختاری و طراحی یک الگوی عادلانه و پایدار، چیزی جز یک مُسکن موقت مقطعی نخواهد بود.