قصاص در قرآن؛ میان عدالت الهی و دعوت به گذشت

آفتاب نو– خدا در سوره اسراء به قانون قصاص اشاره می‌کند و این را حق خانواده مقتول می‌داند، اما در عین حال توصیه به عفو و گذشت کرده است.در آیات ۲۸ تا ۳۸ سوره اسراء، خداوند مجموعه‌ای از آموزه‌های اخلاقی، اجتماعی و حقوقی را بیان می‌کند که در حقیقت یک «منشور زندگی سالم» به شمار می‌آید. در این بخش از سوره، انسان با مجموعه‌ای از توصیه‌ها روبه‌رو می‌شود که از تنظیم روابط مالی و خانوادگی تا مسائل جزایی و اخلاقی را دربرمی‌گیرد.

اعتدال در بخشش و هزینه کردن

آیه ۲۸ توصیه می‌کند اگر توانایی کمک به نیازمندان را نداری، دست‌کم با گفتاری نرم و امیدبخش آنان را دلگرم کن. قرآن در اینجا بر کرامت انسانی تأکید می‌کند؛ یعنی حتی در فقر نیز نباید کسی را تحقیر یا مأیوس کرد. سپس در آیه بعد هشدار می‌دهد که در خرج کردن، نه اسراف باشد و نه بخل، بلکه «میانه‌روی» اصل اساسی است.تعبیر زیبا و شدید آیه که «اسراف‌کنندگان برادران شیطان‌اند» نشان می‌دهد افراط در مصرف، تنها یک خطای مالی نیست، بلکه نوعی انحراف روحی و اخلاقی است که انسان را از مسیر عبودیت خارج می‌کند.

مسئولیت در برابر خانواده و فرزندان

در آیه ۳۱، قرآن با صراحت می‌گوید: «فرزندان خود را از ترس فقر نکشید، ما روزی‌دهنده شما و آنان هستیم». این فرمان، پاسخی به رسم جاهلی عرب است که نوزادان را به‌دلیل فقر یا ترس از آینده می‌کشتند. امروزه نیز پیام این آیه همچنان زنده است؛ ترس از آینده یا فشارهای اقتصادی نباید به تصمیم‌هایی منجر شود که کرامت یا حیات انسان را زیر سؤال ببرد.

گناهانی که راه را بر رشد می‌بندند

در ادامه، خداوند قتل نفس را از بزرگ‌ترین گناهان می‌داند و می‌فرماید: هیچ‌کس را جز به حق نکشید. در تفسیر آمده است که منظور از «حق» در اینجا همان اجرای عدالت در چارچوب قانون الهی است، مانند قصاص یا دفاع مشروع. این آیه، مقدمه‌ای برای بیان قانون قصاص است که در آیه ۳۳ به‌روشنی توضیح داده می‌شود.

قصاص؛ عدالتی که با گذشت زیباتر می‌شود

آیه ۳۳ یکی از مهم‌ترین آیات در حوزه عدالت کیفری است. خداوند می‌فرماید: «و من قُتِلَ مظلوماً فقد جعلنا لولیه سلطاناً فلا یسرف فی القتل إنه کان منصوراً»؛ یعنی هر کس مظلومانه کشته شود، ما برای ولیّ او (خویشاوند نزدیک مقتول) حقی برای پیگیری و قصاص قرار دادیم، اما نباید در قتل زیاده‌روی کند، چراکه قانون در کنار اوست.این آیه پایه و اساس قانون قصاص در اسلام است، اما همزمان به‌وضوح مرز عدالت را ترسیم می‌کند. قرآن اجازه نمی‌دهد خونخواهی به خشونت کور یا انتقام شخصی تبدیل شود. مفسران گفته‌اند که «زیاده‌روی در قتل» یعنی کشتن بیش از قاتل، شکنجه کردن یا فراتر رفتن از حد شرع. این محدودیت، قصاص را از انتقام‌جویی متمایز می‌سازد و آن را به ابزاری برای حفظ عدالت و آرامش اجتماعی بدل می‌کند.از سوی دیگر، قرآن در آیات دیگر توصیه به عفو و گذشت کرده است و می‌گوید اگر ولی مقتول ببخشد و دیه بگیرد، بهتر است. در حقیقت، قانون قصاص از یک‌سو حق مظلوم را تثبیت می‌کند و از سوی دیگر، دروازه رحمت و بخشش را باز می‌گذارد تا جامعه میان عدالت و انسانیت تعادل برقرار کند.

رعایت حقوق اجتماعی و اخلاق فردی

از آیه ۳۴ به بعد، مجموعه‌ای از توصیه‌های اخلاقی مطرح می‌شود: وفای به عهد، پرهیز از کم‌فروشی، حفظ امانت، و پایبندی به عدالت در گفتار. قرآن می‌فرماید: «و اوفوا بالعهد إن العهد کان مسؤولاً»؛ یعنی پیمان‌ها مسئولیت‌آورند و انسان باید در برابر قول خود پاسخ‌گو باشد.در ادامه، آیه ۳۵ دستور می‌دهد در معاملات، وزن و اندازه را درست رعایت کنید؛ زیرا عدالت در اقتصاد پایه اعتماد اجتماعی است.

غرور، ریشه بسیاری از لغزش‌ها

آخرین آیات این بخش (۳۶ تا ۳۸) به مسئله‌ای درونی می‌پردازند: کنترل غرور و خودخواهی. خداوند هشدار می‌دهد: «از چیزی که نمی‌دانی پیروی مکن» و «در زمین با تکبّر راه مرو». این آیات در ظاهر ساده‌اند اما در تفسیر، معنایی عمیق دارند؛ یعنی مؤمن باید عقل و علم خود را معیار رفتار قرار دهد، نه احساس یا تقلید کورکورانه. تکبّر، نادانی و خودبرتربینی سه ریشه اصلی انحراف در انسان‌اند.

راهی روشن برای جامعه‌ای متعادل

آیات ۲۸ تا ۳۸ سوره اسراء، تصویری کامل از جامعه‌ای آرمانی ارائه می‌دهد که در آن روابط انسانی بر پایه کرامت، عدالت و اعتدال استوار است. از اقتصاد گرفته تا اخلاق خانوادگی، از قانون قصاص تا پرهیز از تکبّر، همگی به یک هدف مشترک می‌رسند: ساختن انسانی که در برابر خدا، خود و دیگران مسئول است.

منبع: فارس