سلامت معنوی حلقه گمشده میان جسم و روان انسان

آفتاب نو– سلامت معنوی مفهومی فراتر از جسم و روان است که ارتباط مستقیم با رضایت‌مندی فرد در زندگی و محیط کار دارد. برخلاف تعاریف رایج معنویت دینی، سلامت معنوی به صورت مستقل و جامع مورد بررسی قرار می‌گیرد تا بتواند حال خوب افراد را در جنبه‌های مختلف زندگی تضمین کند.

یکی از ابعاد مهم سلامت معنوی، رضایت‌مندی شغلی است، در واقع سلامت معنوی زمانی حاصل می‌شود که فرد بتواند در محیط کار خود، هم از انجام وظایفش رضایت داشته باشد و هم روابط کاری مثبت و سازنده‌ای با همکارانش برقرار کند. این حالت مانع از تبدیل زندگی به یک روند یکنواخت و بی‌روح کارمندی می‌شود که معمولاً به کاهش بهره‌وری و رضایت فردی منجر می‌گردد.

در همین راستا عبدالله سلطانی شایان نماینده ولی فقیه در دانشگاه بقیه الله توضیحاتی داد.

برای دستیابی و ایجاد سلامت معنوی چه نکاتی باید رعایت شود؟

سلطانی شایان: برای دستیابی به سلامت معنوی، نیاز به رعایت یک چارچوب مشخص وجود دارد که بتواند مؤلفه‌های روانشناختی و معنوی را در کنار هم قرار دهد. این چارچوب، به افراد کمک می‌کند تا در مسیر سلامت معنوی گام بردارند و به تعادل مطلوب بین کار، زندگی و رضایت فردی برسند. هر فرد با توجه به ویژگی‌ها و شرایط منحصر‌به‌فرد خود، مسیر خاصی برای رسیدن به سلامت معنوی خواهد داشت و نمی‌توان یک نسخه واحد برای همه صادر کرد.

در فرآیند سنجش سلامت معنوی، روحیه، شخصیت و وضعیت روانی افراد باید به دقت بررسی شود. به‌ویژه در محیط‌های کاری، مدیران باید پیش از انتخاب نیرو، سلامت روان و توانایی تحمل فشار‌های شغلی را در فرد ارزیابی کنند. این ارزیابی‌ها شامل تست‌های روانشناختی و مصاحبه‌های تخصصی است که کمک می‌کند افراد مناسب برای هر جایگاه شغلی تعیین شوند.

از منظر دینی، سلامت معنوی به دو شکل متفاوت قابل تعریف است. برخی افراد با نگاه متمرکز به زندگی دنیوی و فلسفه غرب، سلامت معنوی را به گونه‌ای تعریف می‌کنند که بیشتر بر جهان حاضر و ارزش‌های زمینی تمرکز دارد.

در حالی که گروهی دیگر سلامت معنوی را در بستر باور‌های دینی با محوریت زندگی پس از مرگ، برزخ و قیامت می‌بینند که این دیدگاه، تعریفی متفاوت و عمیق‌تر از سلامت معنوی ارائه می‌دهد. سلامت معنوی مفهومی چندبعدی و پویاست که باید در محیط‌های کاری و زندگی روزمره به طور همزمان مورد توجه قرار گیرد تا رضایت فردی و بهره‌وری سازمانی افزایش یابد.

تفاوت دیدگاه‌های دنیایی و معنوی در جهان‌بینی چیست؟

سلطانی شایان: سلامت معنوی مفهومی چندوجهی است که درک درست آن نیازمند توجه به جهان‌بینی و نگرش افراد است. یکی از مؤلفه‌های مهم سلامت معنوی، صبر است، اما میزان و نوع صبر مورد انتظار برای هر فرد و شرایط، تفاوت قابل توجهی دارد، این تفاوت‌ها ریشه در نوع نگاه به زندگی و جهان دارد.

اگر سلامت معنوی را صرفاً از دیدگاه دنیایی و مادی بررسی کنیم، برداشت‌ها و تعاریف محدود و متفاوتی خواهیم داشت که ممکن است منجر به سوءتفاهم شود. به عنوان مثال، شرایط دشوار مردم غزه را نمی‌توان با دو استاندارد و ادبیات مختلف تفسیر کرد. اگر نگاه ما به زندگی مبتنی بر سیستم مادی و دنیوی باشد، تعاریف متفاوتی از صبر و تاب‌آوری خواهیم داشت، اما وقتی سلامت معنوی را در چارچوب باور‌های آخرتی و معنوی بررسی کنیم، مفهوم صبر به کلی تغییر می‌کند و پاسخ‌های عمیق‌تری به چالش‌های زندگی ارائه می‌دهد.

سلامت معنوی باید متناسب با هر فرد و شرایط خاص فرد تعریف شود، نخستین گام در این مسیر، تعیین یک جهان‌بینی مشخص و تعریف یک آرمان‌شهر فردی یا اجتماعی است که فرد بر اساس آن، اهداف و ارزش‌های معنوی خود را تنظیم می‌کند. برای رسیدن به این اهداف، لازم است صبر و تحمل مناسبی در جنبه‌های شخصی و اجتماعی زندگی به کار گرفته شود که این میزان صبر می‌تواند در افراد مختلف متفاوت باشد.

سلامت معنوی محدود به مفاهیم دینی نیست و نمی‌توان آن را صرفاً در چارچوب آموزه‌های دینی تعریف کرد. روانشناسی معنویت، به ویژه شاخه‌ای به نام «معنویت‌درمانی»، سلامت معنوی را به عنوان حالتی فراتر از جسم و دنیای مادی می‌بیند. بر اساس این دیدگاه، هر فرد یک بعد معنوی دارد که ممکن است به اشکال مختلفی ظاهر شود؛ مثلاً ارتباط با یک وسیله، یک پرنده یا هر نماد معنوی دیگر می‌تواند بخش مهمی از سلامت معنوی او باشد.

با این حال، در مرحله ارزش‌گذاری، میزان و عیار معنویتی که دین اسلام ارائه می‌دهد، با معنویتی که در نگاه دنیوی مطرح می‌شود متفاوت است. اما نکته مهم این است که برای تعریف و بررسی سلامت معنوی، نباید صرفاً به تعاریف دینی یا دنیوی بسنده کرد؛ بلکه باید به حالتی جامع و فراگیر پرداخت که شامل تمام ابعاد انسانی و فردی باشد.

تعیین کردن اهداف درسلامت معنوی چه ضرورتی دارد؟

سلطانی شایان: وزارت بهداشت به عنوان متصدی اصلی و راهبردی حوزه سلامت معنوی، مسئولیت سنگینی در این زمینه بر عهده دارد. نخستین گام، تعریف اهداف روشن و مشخص در حوزه آموزش و ارتقا سلامت معنوی است تا مسیر حرکت در این حوزه به‌صورت هدفمند و علمی شکل بگیرد. از این رو، به‌کارگیری افرادی که خود سلامت معنوی را درک و تجربه کرده‌اند، اهمیت ویژه‌ای دارد و وزارت بهداشت باید با معرفی و حمایت از این افراد، نقش خود را به‌درستی ایفا کند.

یکی از وظایف مهم وزارت بهداشت، شناسایی و معرفی استادان شاخص و برتر در حوزه سلامت معنوی است. این افراد باید دغدغه کمک به دیگران را داشته باشند و بتوانند به شکل مؤثر در بهبود خدمات سلامت معنوی نقش‌آفرینی کنند. در حوزه پزشکی و سلامت، متأسفانه گاهی نگاه‌ها محدود و ناکارآمد است و تمرکز لازم روی تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد که بتوانند خدمات شایسته‌ای ارائه دهند، کمتر دیده می‌شود. وزارت بهداشت باید با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از بهترین نیرو‌های متخصص، چارچوب و مسیر توسعه سلامت معنوی را در کشور هدایت کند.

در کنار وزارت بهداشت، وزارت فرهنگ نیز نقش کلیدی در بهره‌برداری از نیروی انسانی متخصص و ترویج فرهنگ سلامت معنوی دارد. این وزارتخانه می‌تواند با همکاری نزدیک با وزارت بهداشت، بستر مناسبی برای آموزش و ارتقا سلامت معنوی فراهم کند تا این مفهوم مهم به شکل علمی و کاربردی در جامعه توسعه یابد.

هم‌زمان با اهمیت سلامت معنوی، باید توجه داشت که فضای این حوزه به سرعت در حال تبدیل شدن به محیطی تجاری و بیزینسی است. مشابه روندی که در روانشناسی دیده می‌شود، برخی افراد بدون تخصص کافی وارد بازار مشاوره و کارگاه‌های مرتبط با سلامت معنوی شده‌اند و از این طریق به سودآوری شخصی می‌پردازند. این موضوع نیازمند نظارت دقیق و تنظیم قوانین مناسب است تا سلامت معنوی به درستی حفظ شده و به جای تبدیل شدن به یک تجارت صرف، به عنوان یک خدمت واقعی به جامعه ارائه شود.

سلامت معنوی چه تأثیری بر تاب‌آوری انسان می‌گذارد؟

سلطانی شایان: مفهوم سلامت معنوی از دیدگاه فلسفی ملاصدرا، نگرشی عمیق و متفاوت نسبت به رابطه روح و جسم ارائه می‌دهد. طبق این نگاه، انسان مرکبی است که جسم و روح در آن هم‌پیوند و تأثیرگذار بر یکدیگرند، اما روح جایگاهی برتر و ارجح دارد. برخلاف تصور رایج که جسم را محور می‌دانند، ملاصدرا معتقد است که روح، نیروی اصلی و راهبر است و جسم تنها بازتاب و تجلی تعالی و عظمت روح محسوب می‌شود.

هرچه روح فرد بالاتر و متعالی‌تر باشد، جسم او توانایی حفظ و نگهداری خود را بهتر نشان می‌دهد. این موضوع را در تجربه‌های روزمره خود نیز می‌توان مشاهده کرد؛ گاهی ممکن است جسم از خستگی ناتوان باشد، اما روح با شوق، انگیزه و اراده قوی، فرد را در مسیر بیداری و تلاش نگه می‌دارد. برای مثال، فردی که در امتحان یا در مسیر رسیدن به هدفی مهم قرار دارد، ممکن است جسمش خسته شود، اما انگیزه و شوق درونی او باعث می‌شود تا ادامه دهد.

این نگاه فلسفی اهمیت سلامت معنوی را به خوبی نشان می‌دهد؛ بخشی که از جسم فراتر رفته و به بعد فرا ماده یا روح تعلق دارد. سلامت معنوی همان نیروی درونی است که به انسان قدرت تاب‌آوری و مقابله با سختی‌ها را می‌بخشد، حتی در شرایط جسمانی سخت و بیماری‌های مزمن مانند سرطان.

در دوران کرونا، یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها به افرادی وارد شد که تحت استرس شدید و اضطراب قرار داشتند. افرادی که توانستند با پذیرش شرایط و آرامش روانی، استرس خود را مدیریت کنند، مقاومت بهتری در برابر مشکلات داشتند. از منظر روانشناسی، پذیرش موقعیت و اجتناب از بزرگ‌نمایی مشکلات، به حفظ سلامت معنوی و روانی کمک می‌کند.

تجربه بیماران سرطانی نیز این موضوع را تأیید می‌کند؛ هرچه ارزش و ارتباط معنوی فرد بالاتر باشد و حال درونی او بهتر باشد، حتی در شرایط جسمانی سخت، کیفیت زندگی و امید بهبود بیشتر حفظ می‌شود. گاهی ممکن است در ظاهر جسم بیمار دچار تغییرات و آسیب شود، اما سلامت معنوی و قدرت روحی فرد، نقش مهمی در تسکین و حفظ امید ایفا می‌کند.

امید در برابر دشواری‌ها چه قدرتی به انسان می‌دهد؟

سلطانی شایان: افرادی که در فضای عزت نفس و سلامت معنوی پایدار قرار دارند، حتی پس از سال‌ها مواجهه با مشکلات شدید، همچنان سرحال و با اعتماد به نفس باقی می‌مانند. این سلامت معنوی، منبع قدرت و دلداری برای آنهاست که باعث می‌شود در برابر سختی‌ها مقاومت کنند و انگیزه ادامه مسیر را حفظ نمایند.

یک مثال ساده و ملموس برای توضیح اهمیت سلامت معنوی، داستانی است از پادشاهی که در سرمای زمستان نگهبانان قلعه را می‌بیند. این نگهبانان با وجود سرمای شدید، بدون لباس گرم در حال نگهبانی هستند. پادشاه پیشنهاد می‌دهد که لباس گرم برایشان بفرستد، چون در این سرما ممکن است جان خود را از دست بدهند. نگهبانان، اما معتقدند که به این شرایط عادت کرده‌اند و می‌مانند. واقعیت این است که اگر امید و حمایت واقعی به آنها نرسد، شاید در نهایت جان خود را از دست بدهند، درست مانند کسانی که در شرایط سخت روانی و جسمی، امید خود را از دست می‌دهند.

در مقابل، در برخی شرایط مانند بیماران سرطانی که تصور می‌شود زمان زندگی‌شان محدود است، وقتی امید و سلامت معنوی ضعیف باشد، جسم و روح به مرور خالی و ناتوان می‌شوند. سلامت معنوی به این افراد کمک می‌کند تا مسیر زندگی خود را با باور به وجود خداوند و نظام مخلوقات بشناسند و در همین چارچوب، حال درونی خود را بهبود دهند.

زندگی ما بین گذشته‌ای که رفته و آینده‌ای که نیامده خلاصه نمی‌شود بلکه زندگی در لحظه حال جریان دارد؛ این دیدگاه پایه و اساس زندگی در لحظه و داشتن سلامت معنوی است که به ما کمک می‌کند نگرانی نسبت به گذشته و آینده را کنار بگذاریم و با آرامش و رضایت در لحظه حال زندگی کنیم.

سلامت معنوی نه تنها باعث شادی در لحظه می‌شود، بلکه توانمندی حفظ تعادل روحی و روانی در شرایط سخت را نیز برای فرد فراهم می‌آورد. این ظرفیت، کلید اصلی تاب‌آوری و پایداری در زندگی روزمره است.

منبع: مهر