از کروماتوگرافی تا هوش مصنوعی/ راهکار‌های تازه برای شناسایی دقیق‌تر دوپینگ در ورزش

باشگاه خبرنگاران جوان – دوپینگ، استفاده آگاهانه از مواد یا روش‌هایی است که باعث افزایش مصنوعی عملکرد بدن می‌شوند. سابقه این رفتار به هزاران سال قبل از میلاد بازمی‌گردد، اما با پیشرفت علم و ظهور دارو‌های شیمیایی، دامنه آن در قرن بیستم گسترش یافت. پس از مرگ یکی از دوچرخه‌سواران دانمارکی در المپیک رم سال ۱۹۶۰ به‌دلیل مصرف مواد نیروزا، جهان ورزش برای نخستین‌بار با خطرات دوپینگ به‌صورت جدی روبه‌رو شد. از آن زمان تاکنون، نهاد‌های بین‌المللی تلاش کرده‌اند تا با ایجاد مقررات سخت‌گیرانه‌تر، عدالت در رقابت‌ها را حفظ کنند. با این حال، پیچیدگی ترکیبات جدید و روش‌های پنهان‌سازی مصرف دارو‌های ممنوعه، مبارزه با دوپینگ را دشوار کرده است.

در دنیای امروز، دوپینگ تنها به استفاده از دارو‌ها محدود نیست، بلکه شامل روش‌هایی مانند افزایش مصنوعی اکسیژن‌رسانی به عضلات یا حتی دست‌کاری ژنتیکی نیز می‌شود. در میان انواع مختلف، دوپینگ دارویی، رایج‌ترین نوع است که در آن ورزشکاران با مصرف دارو‌های خاص به دنبال بهبود موقت عملکرد خود هستند. اما این کار نه‌تنها خطرات جدی برای سلامت آنها دارد، بلکه اصول اخلاقی و رقابتی ورزش را نیز خدشه‌دار می‌کند. از این‌رو، تشخیص دقیق و سریع این موارد از طریق آزمایش‌های سم‌شناسی برای حفظ سلامت و صداقت در ورزش حیاتی است.

فاطمه شکی، عضو گروه سم‌شناسی و فارماکولوژی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مازندران، به همراه سه همکار خود و با همکاری دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرگان، پژوهشی در زمینه روش‌های نوین تشخیص دوپینگ و چالش‌های قانونی مرتبط با آن انجام داده‌اند. آنها در این مطالعه، به بررسی تکنیک‌های آزمایشگاهی پرکاربرد در شناسایی دارو‌های نیروزا و همچنین اختلاف‌های حقوقی میان قوانین ایران و استاندارد‌های جهانی پرداخته‌اند.

این تحقیق از نوع مطالعات مروری است و با استفاده از منابع معتبر علمی و حقوقی انجام شده است. پژوهشگران ابتدا انواع دارو‌های نیروزا و اثرات آنها بر بدن ورزشکاران را مرور کرده‌اند و سپس روش‌های پیشرفته آنالیز مانند کروماتوگرافی گازی-طیف‌سنجی جرمی (GC-MS) و کروماتوگرافی مایع-طیف‌سنجی جرمی (LC-MS/MS) را بررسی کرده‌اند. آنها همچنین روش‌های ساده‌تر، اما سریع‌تر مانند ایمونواسی را معرفی کرده‌اند که با وجود محدودیت‌هایی همچون احتمال بروز نتایج مثبت یا منفی کاذب، هنوز در غربالگری اولیه نقش دارند. در بخش حقوقی نیز، این مطالعه تفاوت‌های میان قوانین ایران و ایالات متحده را تحلیل کرده و ناهماهنگی میان استاندارد‌های ملی و بین‌المللی را یکی از موانع اصلی اجرای مؤثر قوانین ضد دوپینگ دانسته است.

نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که روش‌های تحلیلی پیشرفته هرچند دقت بالایی دارند، اما به تجهیزات گران‌قیمت و فرایند‌های زمان‌بر نیاز دارند. از سوی دیگر، روش‌های ساده‌تر غربالگری با وجود سهولت اجرا، گاه منجر به خطا در نتیجه می‌شوند و ممکن است پیامد‌های قانونی برای ورزشکاران ایجاد کنند. این موضوع اهمیت استفاده از روش‌های دقیق‌تر و سیستم‌های کنترل چندمرحله‌ای را برجسته می‌کند.

در بخش حقوقی، پژوهشگران تأکید کرده‌اند که نبود هماهنگی میان قوانین کشورها، چالشی جدی در مبارزه جهانی با دوپینگ است. در حالی که در برخی کشور‌ها مصرف مواد نیروزا جرم تلقی می‌شود، در ایران بیشتر به‌عنوان تخلف انضباطی با آن برخورد می‌شود. این تفاوت دیدگاه می‌تواند اجرای قوانین جهانی ضد دوپینگ را دشوار کند و نیاز به تدوین چارچوبی واحد را نشان دهد.

به‌طور کلی، پژوهشگران نتیجه گرفته‌اند که برای کاهش تقلب‌های ورزشی و حفظ سلامت ورزشکاران، توسعه فناوری‌های دقیق‌تر در تشخیص دوپینگ و هماهنگی بیشتر میان نهاد‌های بین‌المللی و ملی ضروری است. همچنین، در ایران باید بستر‌های قانونی روشن‌تری برای برخورد با موارد دوپینگ ایجاد شود تا شفافیت و عدالت در رقابت‌ها تقویت شود.

در ادامه، پژوهش به معرفی فناوری‌های نوینی پرداخته که می‌توانند آینده کنترل دوپینگ را متحول کنند. از جمله این فناوری‌ها می‌توان به طیف‌سنجی جرمی با قدرت تفکیک بالا (HRMS)، کروماتوگرافی مایع فوق‌کارآمد (UPLC) و سیستم QTRAP اشاره کرد. این ابزار‌ها با حساسیت بسیار زیاد، توانایی شناسایی هم‌زمان صد‌ها ترکیب شیمیایی را دارند و حتی قادرند دارو‌های جدید یا تغییر یافته را نیز تشخیص دهند. ترکیب این تکنیک‌ها با هوش مصنوعی می‌تواند دقت تشخیص را چند برابر افزایش دهد و احتمال خطای انسانی را کاهش دهد.

تکنیک UPLC به دلیل سرعت و دقت بالا، امکان شناسایی سریع مواد نیروزا را در نمونه‌های بیولوژیکی مانند ادرار و خون فراهم می‌کند. در حالی که HRMS قادر است بین ترکیباتی با جرم مولکولی مشابه تمایز قائل شود و حتی مواد ناشناخته را شناسایی کند. این پیشرفت‌ها می‌تواند به آزمایشگاه‌های کنترل دوپینگ کمک کند تا علاوه بر افزایش دقت، اعتماد عمومی به نتایج را نیز بالا ببرند.

قابل ذکر است نتایج پژوهش فوق در «مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی مازندران» وابسته به این دانشگاه، منتشر شده است. این نشریه از مجلات معتبر علمی کشور در حوزه علوم پزشکی به شمار می‌رود و هدف آن انتشار پژوهش‌های علمی در راستای ارتقای سلامت و اخلاق در جامعه است.

منبع: ایسنا