مردی که «نیش» طنز را با «نوش» همراه کرد؛ میراث آقای زرویی

آفتاب نو– هفت سال پس از درگذشت ابوالفضل زرویی نصرآباد، میراث او همچنان پابرجاست. او طنز را از حاشیه سرگرمی به یک «نهاد فرهنگی» و گفتمان اصلاح‌گر ارتقا داد. زرویی با بنیان نهادن «حلقه رندان»، طنز را از فعالیت فردی به یک جریان سراسری تبدیل کرد.

هفت سال پس از درگذشت ابوالفضل زرویی نصرآباد، هنوز بسیاری از طنزپردازان و پژوهشگران معتقدند که بخش مهمی از «ساختار امروز طنز ایران» بر شانه‌های او بنا شده است؛ مردی که توانست طنز را از حاشیه سرگرمی و شوخی‌های روزمره، به سطح یک «دانش»، یک «گفتمان» و یک «نهاد فرهنگی» ارتقا دهد. مرور گفته‌های نزدیکان و شاگردانش نشان می‌دهد که زرویی در سه عرصه نقش‌آفرینی کرده: نهادسازی فرهنگی، تحول زیبایی‌شناسی طنز، و تربیت نسلی تازه از طنزپردازان.

از یک اتاق کوچک تا جریان سراسری طنز

اسماعیل امینی، شاعر و پژوهشگر طنز، معتقد است که زرویی نصرآباد، آغازگر جدی شدن طنز در ایران بود. امینی می‌گوید زرویی با جدی گرفتن طنز، خدمت بزرگی به فرهنگ کرد و تلاش او باعث شد نگاه رایج که طنز را فقط خنده‌آور می‌دید، تغییر کند.تأسیس دفتر طنز حوزه هنری و پس از آن برگزاری حلقه رندان، جشنواره‌ها و دوره‌های آموزشی، به گفته امینی، الگویی بود که بعدها در شهرهای مختلف تکرار شد. این یعنی زرویی تنها یک شاعر نبود؛ بلکه یک «سازنده زیرساخت» بود که باعث شد طنز از فعالیت فردیِ پراکنده، به پدیده‌ای سازمان‌یافته بدل شود.نسیم عرب‌امیری نیز تأکید می‌کند که «حلقه رندان» در دوره‌ای به جریانی پرمخاطب تبدیل شد؛ چنان‌که سالن حوزه هنری مملو از جمعیت می‌شد و بسیاری روی زمین می‌نشستند تا شعر طنز بشنوند. این استقبال، نشان‌دهنده تبدیل طنز به یک «رخداد فرهنگی» بود؛ رخدادی که زرویی آن را بنا کرد.

از نیش بی‌حساب تا «انتقاد دلسوزانه»

اگر طنز معاصر ایران امروز بیش از گذشته «تأمل‌برانگیز»، «منصفانه» و کمتر هتاکانه است، بسیاری ریشه این تغییر را در نگاه زرویی می‌بینند.محسن فراهانی نقل می‌کند که استاد تعریف روشنی از طنز داشت: «طنز یک انتقاد شوخ‌طبعانه، منصفانه و دلسوزانه است که امید به اصلاح دارد.»این تعریف بر دو محور مهم تکیه دارد: اخلاق تالیف و مسئولیت اجتماعی طنز. زرویی از شاگردانش می‌خواست هنگام نوشتن تصور کنند «یک شخصیت بزرگ» متنشان را خواهد خواند؛ توصیه‌ای که طنز را از شوخی‌های خام و بی‌محابا دور می‌کرد.اکبر کتابدار،طنزپرداز، نیز بر همین جنبه تأکید می‌کند. او می‌گوید زرویی باور داشت طنز باید «نیش» داشته باشد، اما «نوش» هم داشته باشد؛ تلنگر بزند اما تحقیر نکند. این نگاه، همان پارادوکسی است که زرویی آن را «تبسم به‌علاوه تفکر» می‌نامید.

زبان؛ ابزار اصلی قدرت او

زرویی تنها نظریه‌پرداز طنز نبود؛ در عمل نیز یکی از نویسندگان «سهل و ممتنع» روزگار ما بود. ناصر فیض معتقد است که زرویی تسلطی ویژه بر زبان داشت و به اطرافیان توصیه می‌کرد: «اگر بر زبان مسلط شوید، شوخ‌طبعی هم درست به کار می‌نشیند.»این نگاه در آثاری مانند «تذکرهالمقامات» آشکار است؛ کتابی که به‌گفته عرب‌امیری آن‌قدر اثرگذار بود که بسیاری کوشیدند شیوه نثر او را تقلید کنند، اما موفق نشدند.

اعتبار حرفه‌ای و جایگاهی کم‌نظیر

زرویی تنها ۲۱ سال داشت که کیومرث صابری، نویسنده و صاحب‌امتیاز گل‌آقا، مسئولیت بخشی از نشریه را به او سپرد؛ تصمیمی که به گفته کتابدار، از اعتماد عمیق صابری به توانایی او حکایت داشت.فرامرز ریحان‌صفت،طنزپرداز، نیز یادآوری می‌کند که گل‌آقا بارها از زرویی به عنوان «یک عبید زاکانی واقعی» نام برده بود؛ لقبی که به‌سادگی به کسی داده نمی‌شود و نشان‌دهنده جایگاه ادبی اوست.

طنزِ مردم‌پسند اما نه سطحی

یکی از وجوه کمتر دیده‌شده شخصیت زرویی، توجه او به طنز مردمی بود. عباس حسین‌نژاد، طنزپرداز، نقل می‌کند که زرویی بارها گفته بود: «حاضرم همه آثارم را بدهم تا یکی از لطیفه‌هایی که میان مردم دست‌به‌دست می‌شود، از من باشد.»این میل به «ماندگاری مردمی» نشان می‌دهد که زرویی میان طنز نخبه‌پسند و طنز عامه‌پسند دیوار نمی‌کشید؛ او به پیوند این دو باور داشت.

چرا زرویی هنوز یک چهره محوری است؟

نقل‌قول‌های شاگردان و همکاران زرویی نشان می‌دهد که اهمیت او تنها در آثاری که نوشت یا شعرهایی که سرود نیست؛ بلکه در تغییراتی است که در ساختار طنز ایران ایجاد کرد.او طنز را از یک محصول فردی به یک پدیده اجتماعی و نهادمند تبدیل کرد؛ از یک فن زبانی به یک گفتمان اصلاح‌گر؛ و از یک فعالیت پراکنده به یک جریان فرهنگی فراگیر.هفت سال پس از رفتنش، هنوز بسیاری از طنزپردازان جوان در دفتر طنز، حلقه رندان یا ادبیات مطبوعاتی ردّ قدم‌های او را دنبال می‌کنند؛ نشانه‌ای روشن از اینکه میراث زرویی نصرآباد، همچنان زنده است.

منبع: فارس