در جامعه ایرانی، ستارگان فرهنگی و هنری نه تنها نماد شهرت و محبوبیت‌اند، بلکه آیینه‌ای از آرزوها، توقعات و نارضایتی‌های جمعی مردم نیز محسوب می‌شوند. این پدیده اما گاهی به جای قدردانی و احترام، فشار و تخریب شدید چهره‌های مطرح را به دنبال دارد؛ به‌ویژه زمانی که هنرمندی برخلاف نظر جریان غالب یا منتقدان سیاسی موضع می‌گیرد. رفتار عجیب این روزهای جامعه ایرانی نشان می‌دهد که برخی افراد تمایل عجیبی دارند تا ستارگانی که روزی خودشان آنها را بزرگ کرده‌اند، با همان سرعت و شدت تخریب کنند. این روند نه تنها پرسش‌های جدی درباره بلوغ اجتماعی و سیاسی جامعه ایرانی مطرح می‌سازد، بلکه نشان‌دهنده تمایل عمومی به همسان‌سازی فکری و فشار برای تأیید خودش است؛ جریانی که گاهی حتی به چهره‌های محبوبش هم رحم نمی‌کند.

به گزارش رویداد۲۴، مدتی است در فضای مجازی و به‌ویژه در میان مخالفان وضعیت سیاسی امروز، هنرمندانی که به هر دلیل مواضعی برخلاف نظر اپوزیسیون می‌گیرند، «حاکمیتی» و «دست نشانده» معرفی می‌شوند. این رفتار، ریشه در چند عامل دارد: نخست، نارضایتی عمومی و انباشته؛ دوم، نیاز مخالفان به قهرمانانی که صدای آنان باشند؛ و سوم، تلاش برای همسان‌سازی فکری از طریق فشار، ارعاب و حذف نمادین.

یکی از ساده‌ترین و در عین حال مؤثرترین روش‌ها برای بدنام کردن یک هنرمند، منتسب‌کردن او به ساختار قدرت یا متهم‌کردنش به «بی‌وطنی» و «ضدیت با ایران» است. نمونه بارز این رفتار، فشارهای گسترده بر شهرام شب‌پره پس از حضورش در برنامه ضیا است؛ فشاری که در نهایت او را وادار به عذرخواهی کرد.

به‌نظر می‌رسد این رفتارهای ضددموکراتیک پایانی ندارند و جامعه ایرانی علاقه عجیبی به نابودکردن ستارگانی دارد که خودشان آن‌ها را ساخته‌اند. تازه‌ترین نمونه از این دست، به اظهارات جهانگیر الماسی درباره بهروز وثوقی بازمی‌گردد.

جهانگیر الماسی مدعی شد که ۳۱۳ یار امام زمان همگی ایرانی هستند

یک اظهارنظر جنجالی

جهانگیر الماسی اخیراً بهروز وثوقی را به همکاری با ساواک متهم کرده است. او در اظهارنظری بحث‌برانگیز گفته:

با توجه به اینکه اخلاق بستر اصلی تحولات اجتماعی ایران در دوران قبل از انقلاب بوده است، در سینما هم چهره‌هایی همچون محمدعلی فردین، ناصر ملک‌مطیعی و مجید محسنی از معرفت اخلاقی و هویت سنتی ایرانی‌ها آگاهانه یا ناآگاهانه حمایت کردند. اما سازمان ساواک از بازیگر‌ها و فیلمساز‌هایی همچون بهروز وثوقی و خسرو هریتاش در راستای همسوسازی سینمای ایران با سینمای غرب حمایت کرد.

اما آیا این ادعا مستند است؟ الماسی هیچ مدرک مشخصی برای این ادعا ارائه نکرده است. در مقابل، شواهد متعددی وجود دارد که این روایت را زیر سؤال می‌برد.

دو سال پیش ویدیویی از بهروز وثوقی در فضای مجازی منتشر شد که در آن توضیح می‌داد پس از بازی در فیلم گوزن‌ها توسط ساواک احضار شده و به او هشدار داده‌اند دیگر در چنین فیلم‌هایی بازی نکند؛ در غیر این صورت «با کامیون از رویش رد خواهند شد». به گفته وثوقی، این تهدید آن‌قدر جدی بوده که او تا مدت‌ها از نزدیک‌شدن به کامیون‌ها وحشت داشته است. این اظهارات واکنش پرویز ثابتی، از مدیران ارشد ساواک، را نیز به‌دنبال داشت؛ او در پاسخ گفت:

برای وثوقی متأسفم. او را هرگز ندیده‌ام و شخصیت پایینی دارد.

فراتر از روایت‌های شخصی، کارنامه هنری بهروز وثوقی نیز با ادعای همکاری با ساواک هم‌خوانی ندارد. بازی در فیلم‌هایی چون تنگسیر، بلوچ، کندو، گوزن‌ها، خاک و حتی سازش، که همگی از آثار انتقادی و متعلق به جریان روشنفکری سینمای ایران‌اند، بیش از آنکه نشانه حمایت ساواک باشد، حکایت از تضاد با نگاه رسمی آن دوران دارد و می‌تواند دلیل محکمی باشد برای این که وثوقی بیشتر باید مغضوب ساواک بوده تا یک چهره مورد علاقه این دستگاه امنیتی.

در سوی دیگر، برخی رسانه‌های اصولگرا مانند کیهان بارها کوشیده‌اند وثوقی را به ارتباط با اشرف پهلوی متهم کنند؛ تا جایی که در این مسیر، ناخواسته به تطهیر ساواک نیز رسیده‌اند. مجموعه این تناقض‌ها یک پرسش اساسی را برجسته می‌کند: چرا جامعه ایران تمایل دارد ستارگانی را که خودشان به اوج رسانده، به‌همان سرعت تخریب کند؟

به زور، حق با من است!

جامعه ایرانی شیفته قهرمان است؛ عاشق چهره‌هایی که تصور می‌کند روزی خواهند آمد و او را از بند ظلم و ستم رها خواهند کرد. از همین روست که ستارگانی چون محمدعلی فردین، ناصر ملک‌مطیعی و بهروز وثوقی در دوره‌هایی محبوب دل مردم شدند. اما مشکل این جاست که مردم ایران تا جایی این ستارگان یا هر ستاره‌ای را دوست دارند که حرف‌های مورد علاقه آنها را بزند.

فدریکو فلینی، فیلم‌ساز بزرگ ایتالیایی، جمله‌ای درخشان دارد: «فاشیسم نه یک ایدئولوژی، بلکه یک تکنیک است که می‌توان آن را بر هر ایدئولوژی سوار کرد.» خلاصه این تکنیک چیزی نیست جز این گزاره: به زور، حق با من است. این توصیف، به‌خوبی رفتار جمعی جامعه‌ای را توضیح می‌دهد که می‌خواهد حتی ستاره محبوبش را هم وادار کند درست مثل خودش فکر کند؛ حتی اگر به اجبار.

نمونه روشن این برخورد دوگانه، شروین حاجی‌پور است؛ هنرمندی که پس از انتشار ترانه «برای…» به قهرمانی ملی بدل شد، اما زمانی که برای انتشار آلبومش درخواست مجوز کرد، با موجی از حملات مواجه شد و ناچار به توضیح‌دادن شد.

این رفتار، ریشه در جامعه ایرانیان دارد؛ مردمی که هیچ گاه خودشان را قهرمانان واقعی برای تغییر صحنه سیاسی و اجتماعی ندانستن و همواره به دنبال کس دیگری از جای دیگری بودند که آنها را نجات دهد و نتیجه این تلاش‌ها هم شکست و سرخوردگی بوده است. چرا که سلبریتی‌ها هرگز ادعای قهرمان‌بودن نداشته‌اند؛ این جامعه است که آن‌ها را به این جایگاه رانده و با نخستین ناهمخوانی، به تخریب‌شان پرداخته است.

معنای نهایی رویکردی که به ساواکی خواندن وثوقی ختم شده، روشن است: جامعه ایران هنوز به آن بلوغ نرسیده که خود را قهرمان تغییر بداند. این ناپختگی، خود را در واکنش‌های تند و تحمیلی نسبت به چهره‌های فرهنگی نشان می‌دهد؛ جایی که جامعه می‌خواهد «به زور» ثابت کند حق با اوست.