به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری آنا، دیپلماسی علمی اکنون یکی از ابزار‌های اصلی سیاست خارجی کاناداست؛ مسیری که از طریق دانشگاه‌ها، بورسیه‌ها، پژوهش‌های مشترک و دوره‌های آنلاین، به‌تدریج شبکه‌ای از نخبگان جهانی را در مدار فکری، فرهنگی و سیاسی این کشور قرار می‌دهد. ادغام آژانس توسعه بین‌المللی کانادا (CIDA) در وزارت امور جهانی کانادا (GAC) نقطه عطفی بود که آموزش و توسعه را به‌طور مستقیم به دیپلماسی و تجارت پیوند زد.

 GAC چگونه شکل گرفت و چرا مهم است؟

پس از دهه‌ها فعالیت جداگانه آژانس توسعه بین‌المللی کانادا، دولت فدرال در سال ۲۰۱۳ این نهاد را در ساختار جدید وزارت امور جهانی کانادا ادغام کرد. هدف رسمی این ادغام- طبق بیانیه بودجه ۲۰۱۳- «هماهنگ‌سازی سیاست خارجی، تجارت و توسعه» بود. نتیجه این بود که کمک‌های توسعه‌ای، بورسیه‌ها و برنامه‌های علمی اکنون بخشی هماهنگ از سیاست خارجی کانادا محسوب می‌شوند.

GAC امروز سه حوزه اصلی را مدیریت می‌کند:

۱- دیپلماسی و امور سیاسی
۲- تجارت و سرمایه‌گذاری خارجی
۳- توسعه بین‌المللی و برنامه‌های آموزشی

این ترکیب باعث شده ابزار‌های آموزشی- از بورسیه‌های بین‌المللی گرفته تا شبکه‌های پژوهشی- به یکی از ستون‌های قدرت نرم کانادا تبدیل شوند؛ هرچند دولت هرگز چنین هدفی را صریح اعلام نمی‌کند، اما این برداشت در ادبیات تحلیلی و مطالعات انتقادی روابط بین‌الملل به‌طور گسترده مطرح است.

بورسیه‌ها و همکاری‌های علمی؛ پلی مستقیم میان دانشگاه‌ها و سیاست خارجی

کانادا یکی از پنج مقصد اصلی تحصیل برای دانشجویان بین‌المللی است؛ صد‌ها هزار دانشجوی خارجی در این کشور تحصیل می‌کنند. در واقع، کانادا به یکی از بزرگ‌ترین بازیگران آموزش جهانی تبدیل شده است و این امر فرصت کم نظیری را برای نفوذ نرم ایجاد کرده است.

ابزار‌های اصلی دیپلماسی علمی کانادا

۱. بورسیه‌های بین‌المللی Vanier، Trudeau، Canada Graduate Scholarships

این بورسیه‌ها که بخشی توسط GAC و بخشی توسط شورای پژوهش علوم انسانی و علوم طبیعی تأمین می‌شوند، سالانه هزاران دانشجو را از آفریقا، آمریکای لاتین، آسیای جنوبی و خاورمیانه جذب می‌کنند.

۲. برنامه‌های پژوهشی مشترک IDRC

مرکز پژوهش‌های توسعه بین‌المللی، که از دهه ۱۹۷۰ با بودجه دولت کانادا فعالیت کرده، پروژه‌های مشترک علمی با کشور‌های درحال‌توسعه اجرا می‌کند. موضوعات کلیدی شامل دیجیتالی‌سازی، اقلیم، بهداشت و سیاست‌گذاری عمومی است.

۳. کارگاه‌ها، دوره‌های آنلاین و شبکه‌های دانشگاهی

برنامه‌هایی مانند Queen Elizabeth Scholars و دوره‌های آنلاین دانشگاه‌هایی مثل UBC و تورنتو، شبکه‌ای گسترده از متخصصان را شکل می‌دهند که با رویکرد‌های علمی و مدیریتی کانادا آشنا می‌شوند.

نتیجه این سیاست‌ها چیست؟

دولت کانادا این فعالیت‌ها را به‌عنوان «سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌سازی بین‌المللی» معرفی می‌کند، اما تحلیلگران روابط بین‌الملل این اقدامات را بخشی از راهبرد قدرت نرم می‌دانند. دلیل آن ساده است، فارغ‌التحصیلان بین‌المللی که در کانادا آموزش می‌بینند، اغلب به عنوان «سفیر غیر رسمی» این کشور شناخته می‌شوند و معمولا به سیاست‌گذاران، مدیران دولتی، استادان دانشگاه و رهبران اقتصادی در کشور‌های خود تبدیل می‌شوند. پیوند‌های علمی ایجادشده در دوران تحصیل، بعد‌ها به شبکه‌هایی تبدیل می‌شوند که کانادا می‌تواند در عرصه سیاست خارجی، تجارت و همکاری‌های بین‌المللی از آنها بهره بگیرد.

چرا GAC حاضر است چنین هزینه‌ای کند؟

اگرچه GAC دیپلماسی علمی را در چارچوب «توانمندسازی»، «برابری جنسیتی» و «ظرفیت‌سازی» معرفی می‌کند، تحلیل‌های منتقدان نشان می‌دهد اهداف پنهان‌تر و بلندمدت‌تری نیز وجود دارد. در حقیقت این سیاست‌ها تنها ابزاری برای نفوذ خارجی نیست؛ بلکه برای مصارف داخلی کانادا نیز منافع جدی دارد:

۱. تأمین نیروی متخصص برای اقتصاد کانادا

طبق آمار سال ۲۰۲۳، بیش از ۶۰٪ دانشجویان خارجی پس از تحصیل درخواست اقامت می‌دهند. این یعنی کانادا از طریق آموزش، نیروی کار حرفه‌ای وارد می‌کند بدون اینکه هزینه تربیت اولیه آن را بپردازد.

۲. ایجاد وابستگی علمی و فناوری در کشور‌های هدف

با گسترش پژوهش‌های مشترک و پذیرش دانشجو، کشور‌هایی مانند هند، نیجریه، پاکستان و برزیل به مصرف‌کنندگان اصلی خدمات آموزشی و علمی کانادا تبدیل شده‌اند.

۳. رقابت ژئوپولیتیک با چین و آمریکا

بر اساس تحلیل‌های موسسه امور جهانی کانادا (Canadian Global Affairs Institute) در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، همکاری‌های پژوهشی و آموزشی بین‌المللی کانادا به عنوان بخشی از رقابت نفوذ نرم با قدرت‌هایی مانند چین و ایالات متحده ارزیابی می‌شود، به‌ویژه در مناطق آفریقا و جنوب شرق آسیا که میدان اصلی رقابت ژئوپولیتیک در حوزه علم، فناوری و استاندارد‌های حکمرانی دیجیتال هستند.

۴. تقویت صادرات آموزشی و درآمد داخلی

دانشجویان بین‌المللی سالانه ۲۲ میلیارد دلار کانادا به اقتصاد این کشور تزریق می‌کنند. این بخش اکنون بزرگ‌تر از صنعت خودرو و نفت در برخی ایالت‌ها است.

۵. همسو کردن نخبگان کشور‌های هدف با اولویت‌های بین‌المللی کانادا

موضوعاتی مانند حقوق بشر، آزادی اینترنت، دموکراسی لیبرال و تغیرات اقلیم که همگی در مرکز سیاست خارجی کانادا قرار دارند و از طریق آموزش تقویت می‌شوند.

نتیجه‌گیری

دیپلماسی علمی کانادا ابزاری صرفاً آموزشی نیست؛ بلکه بخشی از معماری قدرت نرم این کشور است. ادغام CIDA در GAC این فرایند را نهادی‌تر کرده و دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و بورسیه‌ها را در خدمت سیاست خارجی قرار داده است.

اگرچه این رویکرد می‌تواند ظرفیت علمی کشور‌های شریک را تقویت کند، اما همزمان شبکه‌ای از وابستگی علمی، فرهنگی و اقتصادی ایجاد می‌کند که مزایای قابل توجهی برای کانادا دارد. دیپلماسی علمی-در کنار جنبه‌های مثبت-ابزاری استراتژیک برای پیشبرد منافع ملی، شکل دادن به جریان‌های فکری و رقابت در عرصه جهانی است.